Ένα αινιγματικό ουράνιο σώμα, με την κωδική ονομασία 3I/ATLAS, έχει εισέλθει στο Ηλιακό μας Σύστημα με προέλευση από την κατεύθυνση του αστερισμού του Τοξότη και έχει καταφέρει μέσα σε λίγους μήνες να συνταράξει την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα.
Πρόκειται για το τρίτο καταγεγραμμένο διαστρικό αντικείμενο που γίνεται αντιληπτό από την ανθρωπότητα — μετά τον ‘Oumuamua το 2017 και τον Borisov το 2019 — αλλά ήδη θεωρείται το πιο μυστηριώδες από όλα. Η κίνησή του, τα χημικά του χαρακτηριστικά, η συμπεριφορά του στο ηλιακό περιβάλλον και ορισμένες ανεξήγητες μεταβολές που εμφανίζει, έχουν ανοίξει έναν χείμαρρο ερωτημάτων σχετικά με το τι πραγματικά μπορεί να είναι.
Από τη στιγμή της ανακάλυψής του, την 1η Ιουλίου, όλα τα μεγάλα τηλεσκόπια της Γης έχουν στραφεί πάνω του: το διαστημικό τηλεσκόπιο James Webb, το Hubble και τα γιγαντιαία οπτικά συστήματα της Χιλής προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν τη φύση του. Θεωρητικά έχει ταξινομηθεί ως κομήτης, όμως κάθε νέο δεδομένο περιπλέκει ακόμα περισσότερο την ταυτότητά του.
Ο διάσημος αστροφυσικός του Χάρβαρντ, Άβι Λεμπ, προειδοποίησε ήδη από τα τέλη του καλοκαιριού ότι το 3I/ATLAS ίσως επιχειρήσει έναν «ελιγμό βαρυτικής υποβοήθησης», τον αποκαλούμενο Oberth, μια διαδικασία που χρησιμοποιούν ανθρώπινα διαστημόπλοια για να αυξήσουν την ταχύτητά τους εκμεταλλευόμενα τη βαρύτητα πλανητών.
Ο Λεμπ δικαιώθηκε: το αντικείμενο πράγματι εκτέλεσε την αναμενόμενη μεταβολή στην τροχιά του, όμως ο τρόπος με τον οποίο συνέβη, σύμφωνα με επιστημονικές αναλύσεις, δεν συμβαδίζει πλήρως με τα όσα γνωρίζουμε για παθητικά, άψυχα σώματα που κινούνται μόνο υπό την επίδραση της βαρύτητας.
Η πρόσβαση στην τροχιά του έχει πλέον περιοριστεί από τη θέση του ως προς τη Γη, κάτι που δυσχεραίνει τις άμεσες παρατηρήσεις, οδηγώντας τον Λεμπ στη διατύπωση ερωτημάτων που μόνο σύγχρονη επιστημονική φαντασία μπορεί να τολμήσει: αν ο 3I/ATLAS ακολουθεί ένα σχέδιο πορείας που έχει υπολογιστεί από κάποια εξωγήινη νοημοσύνη;
Ο ίδιος θέτει το ερώτημα δημοσίως, χωρίς όμως να δίνει βιαστικές απαντήσεις — αν και διατυπώνει μια τολμηρή υπόθεση: μήπως το αντικείμενο αποτελεί έναν «Δούρειο Ίππο», που μοιάζει με φυσικό κομήτη αλλά φέρει μέσα του κάτι ικανό να θέσει την ανθρωπότητα ενώπιον ανώτερης τεχνολογίας ή ακόμη και απειλής;
Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι στις 19 Δεκεμβρίου 2025 ο διαστρικός ταξιδιώτης θα περάσει από το κοντινότερο σημείο του σε σχέση με τη Γη, σε απόσταση περίπου 267 εκατομμυρίων χιλιομέτρων. Όχι απειλητικά κοντά, αλλά σε μια απόσταση ικανή ώστε τα όργανά μας να συλλέξουν τα πιο πολύτιμα δεδομένα, τα οποία, ενδεχομένως, θα λύσουν τα μεγαλύτερα μυστήρια που συνοδεύουν την μέχρι τώρα παρατήρησή του.
Οι πρώτες μετρήσεις αποκάλυψαν ότι το 3I/ATLAS διαθέτει κώμα με διάμετρο περίπου 24 χιλιομέτρων, μια εντυπωσιακή σφαιρική άλω αερίων και σκόνης που σχηματίζεται όταν η θερμότητα του Ήλιου αρχίζει να εξαχνώνει τα παγωμένα υλικά του πυρήνα.
Έπειτα, ένα μοντέλο προσομοίωσης υπολόγισε την ηλικία του σε 7,5 δισεκατομμύρια χρόνια — περίπου τρία δισεκατομμύρια χρόνια παλαιότερο από τον Ήλιο μας. Αν επιβεβαιωθεί αυτό το στοιχείο, θα πρόκειται για το αρχαιότερο ουράνιο κατάλοιπο που έχουμε δει ποτέ μέσα στο Ηλιακό μας Σύστημα.
Και ενώ η επιστήμη προσπαθούσε να επεξεργαστεί αυτά τα ήδη συναρπαστικά δεδομένα, ο 3I/ATLAS άρχισε να «μεταμορφώνεται» απροσδόκητα. Στα μέσα Σεπτεμβρίου, οι φασματικές αναλύσεις κατέγραψαν ξαφνική αλλαγή χρώματος: από βαθυκόκκινο σε έντονο πράσινο μέσα σε μόλις δύο εβδομάδες.
Το φαινόμενο αποδόθηκε στην απότομη απελευθέρωση κυανίου και νικελίου, υλικά που μεταβάλλουν τη διάθλαση του ηλιακού φωτός. Αμέσως μετά, εντοπίστηκαν ενδείξεις ότι το αντικείμενο δεν αντανακλούσε απλώς το ηλιακό φως, αλλά εξέπεμπε και δικό του — ένα αχνό φως με χαρακτηριστικά που δεν ταυτοποιούνταν με καμία γνωστή φυσική πηγή στο εσωτερικό κομητών.
Στη συνέχεια παρατηρήθηκε ο σχηματισμός ουράς, στοιχείο χαρακτηριστικό των κομητών, όμως αυτό συνέβη πολύ νωρίτερα από το συνηθισμένο, ήδη πέρα από την τροχιά του Δία, όπου τέτοια δραστηριότητα σπανίως σημειώνεται. Η εξήγηση που δόθηκε βασίζεται στην ασυνήθιστη περιεκτικότητα του αντικειμένου σε διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο εξαχνώνεται σε χαμηλότερες θερμοκρασίες από τον πάγο του νερού.
Οι μετρήσεις από το Webb κατέγραψαν ότι ο 3I/ATLAS εξατμίζονται περίπου 40 κιλά παγωμένου νερού το δευτερόλεπτο, ενώ οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα είναι οκταπλάσιες — αναλογία σχεδόν αδιανόητη για τους γνωστούς κομήτες. Μαζί ανιχνεύθηκαν μεγάλες ποσότητες μονοξειδίου του άνθρακα και θειάνθρακα, συστατικά που συνήθως απουσιάζουν ή ανιχνεύονται σε πολύ μικρότερες ποσότητες στο Ηλιακό μας Σύστημα.
Σε αυτό το σημείο ήρθε να προστεθεί ένα ακόμη, ακόμη πιο ανατρεπτικό εύρημα: η παρουσία καθαρού νικελίου χωρίς σίδηρο. Σύμφωνα με τη συμβατική αστροφυσική, τα δύο αυτά στοιχεία παράγονται πάντα μαζί στο εσωτερικό υπερκαινοφανών αστέρων, κατά τις τελευταίες φάσεις της ζωής τους.
Η ανίχνευση νικελίου χωρίς ίχνος σιδήρου, λοιπόν, αποτελεί θέσφατο φυσικής αδυνατότητας, γεγονός που επέτρεψε σε κάποιους επιστήμονες —ανάμεσά τους και τον Λεμπ— να προτείνουν ότι ίσως πρόκειται για υπογραφή βιομηχανικής παραγωγής. Ο ίδιος επισήμανε ότι η απώλεια υλικού από το αντικείμενο παραπέμπει περισσότερο σε επένδυση που θερμαίνεται και φθείρεται κατά τη διέλευση παρά σε τυπική συμπεριφορά κομήτη.
Ο Oleg Malkov, επικεφαλής τμήματος στο Ινστιτούτο Αστρονομίας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, εξηγεί πώς τέτοια σώματα πιθανότατα έχουν περάσει πολλές φορές από το Ηλιακό μας Σύστημα, όμως μόλις τα τελευταία χρόνια η τεχνολογία μάς επιτρέπει να τα εντοπίζουμε. Η παρακολούθησή τους βασίζεται στη σύγκριση φωτογραφιών του ίδιου τμήματος ουρανού σε διαφορετικές χρονικές στιγμές.
Όταν ένα αντικείμενο φαίνεται να κινείται ανάμεσα στις λήψεις, οι επιστήμονες υπολογίζουν την ταχύτητα και την τροχιά του. Έτσι εντοπίζονται νέοι αστεροειδείς, κομήτες ή, όπως στην περίπτωση αυτή, διαστρικοί «επισκέπτες». Ο Malkov επισημαίνει ότι η ταχύτητα του 3I/ATLAS είναι τόσο μεγάλη που ο Ήλιος δεν μπορεί να τον συγκρατήσει, γεγονός που σημαίνει ότι θα διασχίσει το Ηλιακό Σύστημα και θα συνεχίσει την πορεία του προς το διαστρικό κενό.
Για να εξηγηθεί η προέλευση τέτοιων σωμάτων, ο Malkov υπενθυμίζει τη θεωρία του Oort Cloud, ενός τεράστιου και αόρατου νέφους από παγωμένα σώματα που περιβάλλει το Ηλιακό Σύστημα σε απόσταση περίπου ενός έτους φωτός. Από εκεί προέρχονται οι περισσότεροι κομήτες που γνωρίζουμε. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ αυτών των σωμάτων ή η βαρυτική επιρροή κοντινών άστρων μπορεί να εκτοξεύσουν κάποιο από αυτά προς το εσωτερικό του Ηλιακού Συστήματος.
Ορισμένοι κομήτες, όπως ο Halley, παγιδεύονται σε περιοδικές τροχιές, ενώ άλλοι διαλύονται πλησιάζοντας τον Ήλιο. Σύμφωνα με τον Malkov, το 3I/ATLAS ενδέχεται να είναι ένας τέτοιος εκτοξευμένος κομήτης και όχι απαραίτητα διαστρικός επισκέπτης. Η υψηλή ταχύτητά του ίσως οφείλεται σε βαρυτικές αλληλεπιδράσεις με κοντινά σώματα του αόρατου νέφους.
Το ενδεχόμενο εξωγήινης προέλευσης δεν έχει λείψει από τη συζήτηση. Ορισμένοι επιστήμονες, ανάμεσά τους και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Harvard Avi Loeb, υποστήριξαν ότι το 3I/ATLAS ίσως είναι τεχνητό αντικείμενο, ακόμη και διαστημόπλοιο εξωγήινης προέλευσης. Ο Malkov απαντά με νηφαλιότητα, υπενθυμίζοντας την αρχή του Occam: όταν κάτι μπορεί να εξηγηθεί απλά, δεν υπάρχει λόγος να επινοούνται περίπλοκες θεωρίες.
Το πιο παράξενο χαρακτηριστικό του 3I/ATLAS είναι ότι κινείται στο επίπεδο των πλανητών, κάτι που δεν είναι συνηθισμένο για κομήτες, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις, όπως ο κομήτης Churyumov–Gerasimenko, που μελετήθηκε εκτενώς από την αποστολή Rosetta της ESA.
Σε ό,τι αφορά την ασφάλεια της Γης, ο Malkov είναι καθησυχαστικός. Δεν υπάρχει καμία πιθανότητα σύγκρουσης, καθώς το 3I/ATLAS θα περάσει κοντά από τον Άρη, αλλά σε ασφαλή απόσταση. Ακόμη και αν ένα μεγάλο σώμα, όπως ένας πλανήτης-νομάς ή ένα άστρο νετρονίων, πλησίαζε το Ηλιακό Σύστημα, οι πιθανότητες να επηρεάσει τη Γη θα ήταν απειροελάχιστες.
Οι αποστάσεις μεταξύ των άστρων είναι τεράστιες και τέτοια γεγονότα σπανιότατα. Ο ηλιακός άνεμος δεν θα μπορούσε να εκτρέψει την πορεία ενός τέτοιου σώματος, όμως η ίδια η δομή του Γαλαξία μας, με τις τεράστιες αποστάσεις που χωρίζουν τα άστρα, λειτουργεί ως φυσική ασπίδα προστασίας.
Η έρευνα για το 3I/ATLAS βρίσκεται ακόμη σε αρχικό στάδιο και πολλά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Η πιθανότητα να πρόκειται για εξωγήινο κατασκεύασμα ή για φυσικό σώμα με άγνωστα χαρακτηριστικά κρατά ζωντανό το ενδιαφέρον των επιστημόνων.
Είτε πρόκειται για κομήτη με ασυνήθιστη χημική σύνθεση, είτε για τεχνητό αντικείμενο, είτε για κάποιο φαινόμενο που δεν έχει ακόμη εξηγηθεί, ένα είναι βέβαιο: η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε ένα μυστήριο που δοκιμάζει τα όρια της σύγχρονης αστρονομίας και ίσως ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην κατανόηση του Σύμπαντος.
