Φανταστείτε να πρέπει πρώτα να μάθετε να διαβάζετε ανάποδα, σε μια παλιά φλωρεντινή διάλεκτο της Αναγέννησης, να μαζεύετε σκόρπιες τεχνικές σημειώσεις από δεκάδες διαφορετικά τετράδια, και ύστερα – αιώνες μετά – να δίνετε υλική μορφή σε μηχανές που γεννήθηκαν μόνο ως σκίτσα στο μυαλό ενός ανθρώπου. Αυτό ακριβώς κάνουν εδώ και τρεις γενιές οι Ιταλοί τεχνίτες πίσω από τις ανακατασκευές των εφευρέσεων του Λεονάρντο ντα Βίντσι: δεν αρκούνται στο να μελετούν τα σημειωματάριά του, τα μετατρέπουν σε πραγματικά, λειτουργικά αντικείμενα και τα παρουσιάζουν σε εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο.
Ο Λεονάρντο, γεννημένος το 1452 στην Τοσκάνη, είναι βέβαια παγκοσμίως γνωστός ως ζωγράφος. Όμως το έργο του ως εφευρέτης, μηχανικός, φυσιοδίφης και ανατόμος είναι εξίσου εντυπωσιακό. Τα τετράδιά του, γεμάτα σχέδια, παρατηρήσεις και υπολογισμούς, κληροδοτούν μια σχεδόν απίστευτη ποικιλία ιδεών: από ιπτάμενες συσκευές και υποτυπώδη ελικόπτερα, μέχρι άρματα μάχης, καταδυτικές στολές, ρομποτικές φιγούρες και κατασκευές που θυμίζουν ποδήλατα, πολύ πριν όλες αυτές οι εφευρέσεις γίνουν μέρος του σύγχρονου κόσμου.
Τον Αύγουστο, μια μεγάλη συλλογή τέτοιων μηχανών έφτασε μέχρι την άλλη άκρη της Γης, στο Μουσείο Redcliffe στο Κουήνσλαντ της Αυστραλίας. Εκεί φιλοξενήθηκε μια από τις περιοδικές εκθέσεις που οργανώνει η εταιρεία Artisans of Florence, σε συνεργασία με το Μουσείο Λεονάρντο ντα Βίντσι στη Φλωρεντία. Η ίδια ομάδα επιμελείται επίσης διεθνείς εκθέσεις για την αρχαία ρωμαϊκή τεχνολογία και για τις ανακαλύψεις του Γαλιλαίου, δημιουργώντας έναν ευρύτερο κύκλο γνωριμίας του κοινού με την ευρωπαϊκή επιστημονική κληρονομιά.
Από το 2004, η έκθεση με τις μηχανές του Λεονάρντο έχει ταξιδέψει σε περισσότερες από 50 χώρες και έχει προσελκύσει πάνω από 20 εκατομμύρια επισκέπτες. Ο διευθυντής της, Τομ Ρίτσο, που ζει στη Μελβούρνη και συνοδεύει συχνά την έκθεση στα ταξίδια της, μιλά για την απήχηση που συναντούν τα εκθέματα όπου κι αν εμφανιστούν. Όπως λέει, εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από τον ενθουσιασμό σε χώρες όπου δεν περίμενε να υπάρχει τόσο ισχυρός δεσμός με την αναγεννησιακή Ευρώπη, όπως η Κίνα, η Ιαπωνία, η Κορέα ή η Ινδία. «Ο Ντα Βίντσι είναι παγκόσμιο σημείο αναφοράς», εξηγεί, «και αυτό έχει να κάνει με το ότι δεν περιορίστηκε σε έναν μόνο τομέα. Ήταν ανατόμος, αρχιτέκτονας, βοτανολόγος, στρατιωτικός μηχανικός, σχεδιαστής πτητικών μηχανών, ζωγράφος· η ευρύτητα του έργου του είναι συναρπαστική για ανθρώπους κάθε κουλτούρας».
Ιδιαίτερα στην Ιαπωνία, όπως παρατηρεί ο Ρίτσο, ο θαυμασμός για τον Λεονάρντο έχει τη μορφή σχεδόν «λατρείας», με εκθέσεις σε μεγάλα πολυκαταστήματα και χώρους τέχνης να προσελκύουν πλήθη επισκεπτών. Ο ίδιος πρωτογνώρισε την έκθεση ως εθελοντής σε διοργάνωση στη Μελβούρνη και, όπως θυμάται, το πρώτο σοκ ήταν η συνειδητοποίηση ότι δεκάδες σχέδια και εικόνες που πίστευε ότι ανήκαν σε πολλούς διαφορετικούς δημιουργούς της Αναγέννησης, ήταν στην πραγματικότητα όλα έργο ενός και μόνο ανθρώπου.
Οι μηχανές που ταξιδεύουν σήμερα ανά τον κόσμο κατασκευάζονται σε εργαστήρια της Φλωρεντίας ήδη από τη δεκαετία του 1960. Ο ξυλουργός και τεχνίτης Κάρλο Νικολάι αποφάσισε τότε να αφιερώσει το εργαστήριό του στην αναδημιουργία των εφευρέσεων του Λεονάρντο, δουλεύοντας μαζί με τον γιο του. Έτσι ξεκίνησε μία μακρά πορεία ερμηνείας, σύνθεσης και κατασκευής, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, με τη συμμετοχή τεχνιτών που έχουν κυριολεκτικά μεγαλώσει πάνω από τις σελίδες των κωδίκων του.
Το έργο τους δεν περιορίζεται στο να αντιγράψουν ένα έτοιμο σχέδιο. Τα περισσότερα τεχνικά σκίτσα του Λεονάρντο βρίσκονται διάσπαρτα. Ένα τμήμα ενός μηχανισμού μπορεί να εμφανίζεται σε έναν κώδικα, το συμπληρωματικό κομμάτι σε άλλο, ενώ οι περιγραφές συχνά είναι αποσπασματικές, με παλιούς όρους και αναφορές σε τεχνολογίες της εποχής. Χρειάζεται λοιπόν συνολική γνώση του συνόλου του αρχείου, προκειμένου οι τεχνίτες να καταλάβουν πώς συνδέονται όλα μεταξύ τους και με ποιον τρόπο ο Ντα Βίντσι σκεφτόταν τους μηχανισμούς που σχεδίαζε. Μοιάζει περισσότερο με λύσιμο ενός τεράστιου, πολυεπίπεδου παζλ, παρά με απλή «μετάφραση» παλιών σχεδίων στη σύγχρονη γλώσσα της μηχανικής.
Πρόσθετη δυσκολία αποτελεί η ιδιόμορφη επιλογή του Λεονάρντο να γράφει συστηματικά σε κατοπτρική γραφή, από δεξιά προς τα αριστερά. Κάποτε χρειάζονταν καθρέφτη για να διαβάσεις αυτά τα κείμενα· σήμερα, όπως λέει ο Ρίτσο, οι τεχνίτες που έχουν περάσει χρόνια μελετώντας τα χειρόγραφα τα διαβάζουν άνετα χωρίς βοήθεια, σχεδόν σαν να ήταν μια σύγχρονη γλώσσα. Και βέβαια, η παλαιά φλωρεντινή διάλεκτος, με τους ιδιωματισμούς και τις ξεχασμένες λέξεις της, καθιστά ακόμη πιο πολύτιμο το γεγονός ότι πολλοί από τους τεχνίτες είναι ντόπιοι που κατανοούν όχι μόνο τις λέξεις, αλλά και το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γράφτηκαν.
Παρά τις δυσκολίες, το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό. Στις αίθουσες των μουσείων, οι επισκέπτες βλέπουν μπροστά τους, φτιαγμένα από ξύλο και μέταλλο, αντικείμενα που πέφτουν ελάχιστα έξω από το σημερινό τους αντίστοιχο: ένα ποδήλατο με διαστάσεις παρόμοιες με τα σύγχρονα, ένα αυτοκινούμενο όχημα με ελατήρια που προεικονίζει το αυτοκίνητο, μία πτητική συσκευή που θυμίζει παραπέντε, μια καταδυτική στολή, μηχανισμούς ανύψωσης, πολεμικές μηχανές, υδραυλικά συστήματα άντλησης νερού. Πολλά από αυτά βασίζονται σε ιδέες που αξιοποιήθηκαν εκ νέου αιώνες αργότερα, χωρίς απαραίτητα να γνωρίζουν οι σύγχρονοι εφευρέτες τι είχε σχεδιάσει ήδη ο Ντα Βίντσι.
Οι κατασκευές αυτές δεν αποτελούν απλώς μουσειακά εκθέματα· σε σημαντικό βαθμό λειτουργούν, αποδεικνύοντας ότι τα σχέδια του Λεονάρντο δεν ήταν αποκυήματα φαντασίας, αλλά εφαρμόσιμες μηχανικές λύσεις στο μέτρο που επέτρεπαν τα υλικά της εποχής. Η ακρίβεια με την οποία προέβλεψε το μέλλον της τεχνολογίας προκαλεί εύλογα δέος. Όμως το πραγματικό ενδιαφέρον ίσως βρίσκεται αλλού: στον τρόπο με τον οποίο δούλευε, στον τρόπο που παρατηρούσε τη φύση, στις συνδέσεις που έκανε ανάμεσα σε φαινομενικά άσχετους κλάδους γνώσης.
Η έκθεση που φιλοξενείται στο Redcliffe και σε άλλα μουσεία της περιοχής Moreton Bay δεν απευθύνεται μόνο σε ειδικούς ούτε σε λάτρεις της ιστορίας της τέχνης. Είναι σχεδιασμένη ώστε να αγγίζει μικρούς και μεγάλους, να επιτρέπει στα παιδιά να αγγίζουν, να παρατηρούν, να ρωτούν, να συνδέουν αυτό που βλέπουν με τα αντικείμενα της καθημερινής τους ζωής. Κατά κάποιον τρόπο, λειτουργεί ως γέφυρα ανάμεσα στην ψηφιακή εποχή, όπου όλα φαίνονται άυλα, και σε μια εποχή όπου η τεχνολογία ήταν ορατή, χειροπιαστή, εξηγήσιμη με τα χέρια και τα μάτια.
Ο Ρίτσο επισημαίνει ότι για την ομάδα των Artisans of Florence έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι η έκθεση ταξιδεύει όχι μόνο σε μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά και σε απομακρυσμένες, περιφερειακές και συχνά μειονεκτικές περιοχές, όπως συμβαίνει τώρα στο Κουήνσλαντ. Όπως λέει, πολλοί από τους ανθρώπους που ζουν εκεί δεν θα είχαν ποτέ την ευκαιρία να επισκεφθούν τη Φλωρεντία ή κάποιο μεγάλο ευρωπαϊκό μουσείο. Το να βλέπουν λοιπόν από κοντά μία συλλογή παγκόσμιας κλάσης, που φέρνει την Αναγέννηση στην πόλη τους, εξυπηρετεί έναν βαθύτερο εκπαιδευτικό και κοινωνικό στόχο: να καταστήσει την πολιτιστική κληρονομιά διαθέσιμη πέρα από τα σύνορα και τις οικονομικές δυνατότητες.
Η περιοδεία στην περιοχή Moreton Bay ολοκληρώθηκε στις 9 Νοεμβρίου, με τα περισσότερα εκθέματα να βρίσκονται στο Μουσείο Redcliffe και στο Pine Rivers Heritage Museum. Αλλά η πορεία αυτής της έκθεσης –και γενικότερα του έργου των Φλωρεντινών τεχνιτών– δεν αφορά μόνο το εδώ και το τώρα. Θυμίζει ότι, πίσω από κάθε σύγχρονο τεχνολογικό αντικείμενο, κρύβεται μια μακρά συνέχεια ανθρώπινης προσπάθειας, παρατήρησης και φαντασίας. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, με τις «μηχανές του μέλλοντος» που σχεδίασε σε μια εποχή χωρίς ηλεκτρισμό και βιομηχανία, αποδεικνύει πόσο μακριά μπορεί να φτάσει το βλέμμα ενός ανθρώπου όταν δεν φοβάται να διασχίσει τα όρια των επιστημών της εποχής του.
Και ίσως γι’ αυτό, πέντε αιώνες μετά, το έργο του εξακολουθεί να συγκινεί όχι μόνο ως αισθητικό επίτευγμα, αλλά ως ζωντανή υπενθύμιση ότι η δημιουργικότητα, όταν συνδυάζεται με πειθαρχία και αγάπη για τη γνώση, ξεπερνά τον χρόνο και γίνεται κοινό κτήμα ολόκληρης της ανθρωπότητας.
