Εξωτερική πολιτική: Η πολιτική αντιπαράθεση που εκδηλώθηκε με αφορμή τις τουρκολιβυκές συμφωνίες φέρνει στο προσκήνιο μια βαθύτερη κυβερνητική κρίση, την οποία καταγράφουν ήδη διπλωματικές αντιπροσωπείες μεγάλων χωρών ως πλήγμα για την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας. Η δημόσια αναζήτηση ευθυνών για τον χειρισμό του ζητήματος, σε μια συγκυρία αυξημένης δραστηριότητας των ενεργειακών ομίλων στην Ανατολική Μεσόγειο, δημιουργεί την εικόνα μιας κυβέρνησης που αδυνατεί να διαχειριστεί τις γεωπολιτικές εξελίξεις.
Διπλωματικές πηγές εκτιμούν ότι, παρά τη διατήρηση της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, η κυβέρνηση Μητσοτάκη βρίσκεται υπό πίεση. Οι ίδιες πηγές καταλήγουν σε τρία κύρια συμπεράσματα. Το πρώτο είναι ότι η ελληνική διπλωματία δεν έχει καταφέρει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την κατάσταση που διαμορφώνουν οι ενεργειακές συνεργασίες της Τουρκίας και της Λιβύης. Οι εξαγγελίες των ελληνικών υπουργείων για διεθνείς διαγωνισμούς και θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό φαίνεται πως δεν αναχαιτίζουν τις ενέργειες των κρατικών εταιρειών TPAO και NOC. Η χρήση όρων όπως «αμφισβητούμενες περιοχές» για τις ζώνες νότια της Κρήτης ενισχύεται και προσθέτει πολυπλοκότητα στο ήδη τεταμένο κλίμα.
Το δεύτερο συμπέρασμα σχετίζεται με τις εσωτερικές πολιτικές ισορροπίες. Ο πρωθυπουργός φαίνεται να προσπαθεί να μεταθέσει τις ευθύνες για την κατάσταση σε άλλα μέλη της κυβέρνησης. Η δημόσια δήλωση του υπουργού Υγείας για τον ρόλο του πρώην υπουργού Εξωτερικών και νυν υπουργού Άμυνας, καθώς και η απάντηση του τελευταίου, υποδεικνύουν ότι η διαχείριση του ζητήματος έχει λάβει χαρακτήρα εσωκομματικής διαμάχης. Η συγκυρία αυτή αξιολογείται από διπλωματικούς παρατηρητές ως ένδειξη απουσίας κοινής στρατηγικής.
Το τρίτο αφορά τις επιλογές και τις ενέργειες του υπουργείου Εξωτερικών. Οι ενέργειες του Γιώργου Γεραπετρίτη, ο οποίος δεν είναι αιρετός αλλά διορισμένος, έχουν προκαλέσει επιφυλάξεις. Παρά την αρχική αισιοδοξία μετά τις συνομιλίες με λιβυκή αντιπροσωπεία τον Απρίλιο του 2025, αποδείχθηκε ότι η ελληνική πλευρά παραπλανήθηκε. Η απόφαση για προγραμματισμό επίσκεψης στην Τρίπολη και τη Βεγγάζη βασίστηκε σε εσφαλμένες υποσχέσεις, χωρίς να αξιολογηθεί πλήρως η στάση της λιβυκής ηγεσίας.
Η αλυσίδα των διπλωματικών και πολιτικών επιλογών ξεκινά ήδη από το καλοκαίρι του 2019. Ο πρωθυπουργός είχε λάβει ενημέρωση από τον Κύπριο υπουργό Εξωτερικών για τις προθέσεις της Τουρκίας να υπογράψει μνημόνιο με τη Λιβύη. Παρά τη διατύπωση πρόθεσης για ανάληψη διεθνών πρωτοβουλιών, σε επαφές που ακολούθησαν με Ευρωπαίους και Αμερικανούς ηγέτες, το θέμα είτε παραλείφθηκε είτε αντιμετωπίστηκε επιφανειακά.
Κατά τη συνάντηση με τον πρόεδρο της Γαλλίας Εμανουέλ Μακρόν στο Παρίσι, η υπόθεση της Λιβύης αναφέρθηκε συνοπτικά, χωρίς περαιτέρω αξιοποίηση της θετικής στάσης του Παρισιού. Αντίστοιχη στάση παρατηρήθηκε και στο Βερολίνο, κατά την επίσκεψη του πρωθυπουργού στην καγκελάριο Άνγκελα Μέρκελ, όπου δεν συζητήθηκε το ζήτημα. Ακόμα και όταν υπήρξαν επανειλημμένες ενδείξεις από την αμερικανική πλευρά για επικείμενη συμφωνία Τουρκίας–Λιβύης, η ελληνική αντίδραση παρέμεινε παθητική.
Ιδιαίτερη σημασία είχε η συνάντηση με τον Αμερικανό ΥΠΕΞ Μάικ Πομπέο στην Αθήνα, στις 5 Οκτωβρίου 2019. Παρά την παρουσία διπλωματών που έθεσαν το ζήτημα εμμέσως, η ελληνική πλευρά δεν εκμεταλλεύτηκε τη συγκυρία. Στη συνέχεια, πληροφορίες που έφτασαν στην Αθήνα από αιγυπτιακές και κυπριακές πηγές επιβεβαίωσαν ότι η συμφωνία ήταν θέμα ημερών. Παρόλα αυτά, καμία πρόσθετη διπλωματική πρωτοβουλία δεν αναλήφθηκε.
Το τελευταίο δεκαήμερο πριν την υπογραφή του πρώτου τουρκολιβυκού μνημονίου δεν χαρακτηρίστηκε από κινητικότητα. Ο πρωθυπουργός προτίμησε να συνεχίσει το εσωτερικό πρόγραμμά του και να απουσιάζει από διεθνείς επαφές, παρότι οι ενδείξεις για επικείμενη υπογραφή ήταν σαφείς. Τελικά, στις 27 Νοεμβρίου 2019, με ρηματική διακοίνωση στον ΟΗΕ, ανακοινώθηκε η συμφωνία Τουρκίας–Λιβύης.
Η υπογραφή δεύτερου και τρίτου μνημονίου τα επόμενα χρόνια, με επίκεντρο την ενεργειακή συνεργασία και τη συνεκμετάλλευση υδρογονανθράκων, επιβεβαίωσε την εδραίωση των τουρκο-λιβυκών σχέσεων. Το 2025, το τέχνασμα της λιβυκής αντιπροσωπείας να παρασύρει σε λανθασμένα συμπεράσματα την ελληνική πλευρά, οδήγησε στη σημερινή διαμάχη εντός της κυβέρνησης και στη δημόσια ανάδειξη των εσωτερικών ευθυνών.
Η πορεία των γεγονότων υποδεικνύει ότι η διαχείριση του ζητήματος δεν αποτέλεσε διαρκή προτεραιότητα. Οι επιλογές που έγιναν, τόσο σε επίπεδο Πρωθυπουργού όσο και υπουργών, δεν κατάφεραν να προλάβουν ή να περιορίσουν τις εξελίξεις. Οι συνέπειες αυτής της πορείας εξακολουθούν να καταγράφονται σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο, με την εικόνα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής να επηρεάζεται από θεσμικά ελλείμματα, καθυστερημένες αντιδράσεις και αδυναμία συντονισμού.
Ο Μητσοτάκης
Σε κάθε περίπτωση, αφού, αντί του ιστορικού του μέλλοντος, η κυβέρνηση άνοιξε μόνη της -και από τώρα- τον διάλογο, ως προς το ποιος, τι και πότε γνώριζε, χρήσιμο είναι να καταγραφούν τα κυριότερα ορόσημα των εξελίξεων. Η στήλη έχει αναφερθεί κι άλλοτε σε ορισμένα από αυτά τα ορόσημα (που είναι πλήρως διασταυρωμένα από περισσότερες από δύο πηγές στο πλαίσιο πολυετούς έρευνας για τη συγγραφή βιβλίου επί των ελληνοτουρκικών σχέσεων), αλλά σήμερα αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη σημασία:
• 29 Ιουλίου 2019: ο νεοεκλεγείς πρωθυπουργός επισκέπτεται τη Λευκωσία και πληροφορείται, για πρώτη φορά, από τον υπουργό Εξωτερικών (νυν Πρόεδρο) Νίκο Χριστοδουλίδη ότι η Τουρκία προσεταιρίζεται την ηγεσία της Τρίπολης με σκοπό την υπογραφή μνημονίου υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ. Ο, επίσης παρών, κ. Ν. Δένδιας σημειώνει ότι ήδη προβαίνει σε παραστάσεις προς το Παρίσι και τη Ρώμη. Ο κ. Μητσοτάκης, που δεν είχε ενημερωθεί σχετικά από την τότε διπλωματική του σύμβουλο και νυν υφυπουργό Εξωτερικών Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου, τονίζει στους παρισταμένους ότι θα αναλάβει προσωπικές πρωτοβουλίες στο εξωτερικό. Ο κ. Χριστοδουλίδης, χωρίς να αποκαλύψει την προειδοποίησή του προς τον πρωθυπουργό, περιγράφει τα επερχόμενα με τη Λιβύη και σε δηλώσεις του, στο ΡΙΚ, τις επόμενες ημέρες.
• 22 Αυγούστου 2019: ο κ. Μητσοτάκης συνομιλεί με τον πρόεδρο Εμ. Μακρόν, στο Παρίσι, αλλά η «πρωτοβουλία» (για την οποία έκανε λόγο στη Λευκωσία) εξαντλείται σε μια λακωνική αναφορά. Αν και ο κ. Μακρόν, που διέθετε εξαιρετική πληροφόρηση (λόγω της πολλαπλούς σημασίας της Λιβύης για τα γαλλικά συμφέροντα), εμφανίστηκε πρόθυμος για συντονισμό Αθήνας – Παρισιού, ο κ. Μητσοτάκης δεν αξιοποιεί το γόνιμο κλίμα.
• 23 Αυγούστου 2019: το Μέγαρο Μαξίμου λαμβάνει πληροφορίες ότι το Εθνικό Συμβούλιο Ασφάλειας των ΗΠΑ επικρίνει τις κινήσεις της Τουρκίας στη Λιβύη, αλλά δεν προβαίνει σε κάποια κίνηση αξιοποίησης αυτής της διπλωματικής ευκαιρίας.
• 29 Αυγούστου 2019: ο πρωθυπουργός επισκέπτεται το Βερολίνο, χωρίς να αναφέρει τίποτα περί Λιβύης ούτε στην καγκελάριο Άνγκελα Μέρκελ κατά τις συνομιλίες των δύο αντιπροσωπιών ούτε στις δημόσιες δηλώσεις του.
• 2 Σεπτεμβρίου 2019: νέες πληροφορίες, από την αμερικανική πλευρά, επιβεβαιώνουν ότι «κάτι συζητείται» μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης. Το Μέγαρο Μαξίμου δεν επιδιώκει να μάθει κάτι περισσότερο ή να ζητήσει παρέμβαση των ΗΠΑ προς αποτροπή των χειρότερων.
• 26 Σεπτεμβρίου 2019: ξεχνώντας πάλι τα περί «διεθνών πρωτοβουλιών», ο κ. Μητσοτάκης δεν εγείρει το ζήτημα του προετοιμαζόμενου τουρκολιβυκού μνημονίου στον γ.γ. του ΟΗΕ, Αντ. Γκουτέρες, κατά τη συνάντησή τους στη Νέα Υόρκη.
• 5 Οκτωβρίου 2019: οι λέξεις «Λιβύη» και «μνημόνιο» δεν διατυπώνονται από τον πρωθυπουργό προς τον -επισκεπτόμενο την Αθήνα- υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Μ. Πομπέο, αν και ο βοηθός υπουργός Εξωτερικών Φ. Ρίκερ και ο πρεσβευτής Τζ. Πάιατ δίνουν επανειλημμένες «πάσες» στην ελληνική πλευρά, ρωτώντας για τη στάση της έναντι του τουρκικού ενεργειακού σχεδιασμού στη Μεσόγειο. Ίσως πρόκειται για τη μεγαλύτερη χαμένη ευκαιρία παρέμβασης των ΗΠΑ.
• 5 Νοεμβρίου 2019: κατά την τριμερή συνάντηση και με τον Κύπριο ομόλογό τους στην Αθήνα, οι υπουργοί Εθνικής Άμυνας της Ελλάδας Νίκος Παναγιωτόπουλος και της Αιγύπτου, στρατηγός Μοχάμεντ Ζάκι, συζητούν εκτενώς τις τελευταίες διαθέσιμες πληροφορίες για το μνημόνιο. Κοινό συμπέρασμα είναι ότι η οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών Τουρκίας – Λιβύης αποτελεί ζήτημα λίγων ημερών, ενώ ο στρατηγός Ζάκι επισημαίνει την -τότε- χρησιμότητα του στρατηγού Χαφτάρ.
• 16-17 Νοεμβρίου 2019: αν και δεν υπάρχει πια καμία αμφιβολία ότι το τουρκολιβυκό μνημόνιο θα υπογραφεί ανά πάσα στιγμή, ο πρωθυπουργός δεν αναλαμβάνει μια ύστατη «διεθνή πρωτοβουλία» την οποία -ο ίδιος- είχε κρίνει απαραίτητη από τα τέλη Ιουλίου.
Αντίθετα, αναχωρεί για ιδιωτική επίσκεψη, μετά θεαμάτων (αγώνας Στ. Τσιτσιπά – Ρ. Φέντερερ στο πλαίσιο του ATP Tour), στο Λονδίνο. Δεν μεταβάλλει το πρόγραμμά του ούτε τις επόμενες ημέρες, προτιμώντας -αντί της διπλωματικής δράσης- να συμμετάσχει στην παρουσίαση του (κατά τ’ άλλα, άριστου) Εθνικού Σχεδίου κατά του Καπνίσματος, να απαντήσει σε κοινοβουλευτικές επίκαιρες ερωτήσεις των Αλ. Τσίπρα και Φ. Γεννηματά και να μιλήσει για μια δωρεά σκαφών στο Λιμενικό Σώμα. Άγνωστο πώς και γιατί έκρινε ότι όλα αυτά ήταν πιο σημαντικά.
Τελικά, όλες οι πληροφορίες αποδείχθηκαν έγκυρες. Τα δύο μνημόνια, περί θαλάσσιων ζωνών και στρατιωτικής συνεργασίας, δημοσιοποιήθηκαν, με ρηματική διακοίνωση της Άγκυρας στον ΟΗΕ, στις 27 Νοεμβρίου 2019. Όμως το πρόβλημα είναι ότι τα λάθη και οι παραλείψεις συνεχίστηκαν πριν και μετά την υπογραφή και του τρίτου μνημονίου, για τη συνεκμετάλλευση των λιβυκών υδρογονανθράκων με την TPAO, τον Οκτώβριο του 2022. Και το ίδιο συμβαίνει ως σήμερα, όπως αποδεικνύεται από το τέχνασμα της Λιβύης με θύμα τον κ. Γεραπετρίτη.
