Σαν ένας γεωπολιτικός σεισμός με επίκεντρο το Ριάντ, η Συμφωνία Στρατηγικής Αμοιβαίας Άμυνας (SMDA) που υπέγραψαν πριν λίγες ώρες η Σαουδική Αραβία και το Πακιστάν, επαναχαράσσει τους χάρτες ασφάλειας και ισχύος στη Μέση Ανατολή, ενώ προκαλεί παγκόσμια ανησυχία για έναν νέο γύρο πυρηνικών εντάσεων. Η συμφωνία υπεγράφη με κάθε επισημότητα στο παλάτι του Ριάντ μεταξύ του πανίσχυρου διαδόχου του σαουδαραβικού θρόνου Mohammed bin Salman και του Πακιστανού πρωθυπουργού Shehbaz Sharif, προβλέποντας ότι επίθεση εναντίον του ενός κράτους θεωρείται αυτομάτως επίθεση και κατά του άλλου. Πρόκειται για ένα σαφές ανάλογο του Άρθρου 5 του ΝΑΤΟ, ωστόσο η ιδιαιτερότητα εδώ είναι διπλή: αφορά μόνο δύο χώρες και -ανεπίσημα αλλά προφανώς- εμπλέκει το πυρηνικό οπλοστάσιο του Πακιστάν, το οποίο αριθμεί περίπου 170 κεφαλές.
Η συμφωνία αυτή, λοιπόν, θέτει στο τραπέζι ένα ερώτημα με τεράστιες γεωπολιτικές προεκτάσεις: Έχει η Σαουδική Αραβία εξασφαλίσει πυρηνική ομπρέλα χωρίς να παραβιάζει τις διεθνείς συνθήκες περί διάδοσης πυρηνικών όπλων; Η απάντηση, αν και δεν διατυπώνεται ρητά στο έγγραφο, είναι καταφατική: ναι, έχει εξασφαλίσει πυρηνική προστασία μέσω ενός εταίρου με το κατάλληλο οπλοστάσιο. Από την άλλη πλευρά, το Πακιστάν -αντιμέτωπο με τεράστια οικονομικά βάρη- αποκτά πρόσβαση σε σαουδαραβικά κεφάλαια, τεχνολογία και επιρροή, αναδεικνύοντας τον εαυτό του ως πυρηνικό «προστάτη» του σουνιτικού κόσμου.
Η συμφωνία έρχεται ως επιστέγασμα μιας σχέσης που χτίστηκε σταδιακά επί δεκαετίες, με εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια να ρέουν από τη Σαουδική Αραβία προς το Πακιστάν για στρατιωτική και οικονομική στήριξη, και χιλιάδες Πακιστανούς στρατιώτες να εκπαιδεύουν ή να προστατεύουν κρίσιμα σημεία στη σαουδαραβική επικράτεια. Από την κατάληψη του Μεγάλου Τεμένους το 1979 μέχρι τη σημερινή γεωστρατηγική αναδιάταξη, τα δύο κράτη διατηρούσαν έναν σιωπηλό αλλά σταθερό άξονα αλληλεξάρτησης. Στο επίκεντρο αυτής της αμοιβαίας εμπιστοσύνης βρισκόταν πάντα το πυρηνικό ζήτημα, με αναφορές να θέλουν τη Σαουδική Αραβία να έχει χρηματοδοτήσει έως και 60% του πακιστανικού εργοστασίου εμπλουτισμού στο Kahuta. Αυτή η παλιά κατανόηση φαίνεται τώρα να αποκτά επίσημη μορφή.
Η υπογραφή της SMDA έγινε σε μια τελετή πλούσια σε συμβολισμούς, με τις σημαίες των δύο κρατών και τις παραδοσιακές ενδυμασίες να υπογραμμίζουν τη σημασία της στιγμής. Ωστόσο, πίσω από την εικόνα, διακρίνεται μια στρατηγική επιλογή με σαφείς στόχους: η Σαουδική Αραβία επιχειρεί να απεξαρτηθεί απόλυτα από τις ΗΠΑ για την αμυντική της ομπρέλα και να δημιουργήσει μια εναλλακτική ισλαμική αρχιτεκτονική ασφάλειας, με «πυρηνικό άρωμα» και στρατηγικό προσανατολισμό που κοιτάζει τόσο προς την Ανατολή όσο και προς τον Νότο.
Η SMDA, αν και δεν αναφέρεται ρητά σε πυρηνικά, λειτουργεί ουσιαστικά ως ένα σύμφωνο «πυρηνικής σκιάς». Οι πακιστανικοί πύραυλοι μεγάλου βεληνεκούς, όπως ο Shaheen-III, έχουν την τεχνική ικανότητα να καλύψουν όλη τη σαουδαραβική επικράτεια και να προσφέρουν ένα είδος αποτροπής απέναντι σε κάθε επιτιθέμενο, χωρίς να χρειαστεί η Σαουδική Αραβία να παραβιάσει διεθνείς συμβάσεις ή να αναπτύξει δική της βόμβα. Πρόκειται για ένα υπόδειγμα «προστασίας κατ’ ανάθεση», που δίνει στο Ριάντ το πλεονέκτημα της πυρηνικής αποτροπής χωρίς την πολιτική και τεχνική πολυπλοκότητα που θα απαιτούσε η ανάπτυξη ενός αυτόνομου πυρηνικού προγράμματος.
Ο οικονομικός αντίκτυπος της συμφωνίας είναι εξίσου σημαντικός. Η Σαουδική Αραβία αναμένεται να επενδύσει επιπλέον 5 έως 10 δισ. δολάρια στο Πακιστάν, όχι μόνο για να στηρίξει την οικονομία του αλλά και για να αναπτύξει κοινές στρατιωτικές υποδομές, κυβερνοάμυνα και αεροπορική τεχνολογία. Ταυτόχρονα, η συνεργασία αυτή προσφέρει στην Ισλαμαμπάντ ένα πολύτιμο διαπραγματευτικό χαρτί έναντι του ΔΝΤ και άλλων διεθνών πιστωτών, ενώ αναβαθμίζει την εικόνα του Πακιστάν ως πυρηνική δύναμη όχι μόνο περιφερειακά, αλλά και σε επίπεδο ισλαμικού κόσμου.
Ωστόσο, η συμφωνία ενέχει σοβαρούς κινδύνους. Στην πράξη, το Πακιστάν φαίνεται να μετατρέπει τη βόμβα του σε εργαλείο στρατηγικής ενοικίασης. Αυτή η «πυρηνική ενοικίαση» -άτυπη αλλά ουσιαστική- μπορεί να προκαλέσει παγκόσμια ανησυχία, ιδίως αν άλλες μουσουλμανικές χώρες επιδιώξουν αντίστοιχες συμφωνίες, δημιουργώντας ένα ανεπίσημο δίκτυο «πυρηνικής αλληλεγγύης». Ήδη ακούγονται φήμες για ενδιαφέρον από την Τουρκία, την Αίγυπτο και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Αν αυτό υλοποιηθεί, ίσως μιλάμε για το πρώτο βήμα προς ένα «Ισλαμικό ΝΑΤΟ», όπου το Πακιστάν θα παρέχει την πυρηνική κάλυψη και οι άλλες χώρες θα προσφέρουν στρατιωτική υποστήριξη ή χρηματοδότηση.
Η συμφωνία δεν θα μπορούσε να έρθει σε πιο κρίσιμη συγκυρία. Ο πόλεμος στη Γάζα, η αυξανόμενη αστάθεια στην Υεμένη, οι εντάσεις στον Λίβανο, καθώς και η αποδυνάμωση της αμερικανικής παρουσίας στην περιοχή έχουν δημιουργήσει ένα επικίνδυνο κενό ισχύος. Η Σαουδική Αραβία, βλέποντας το Ισραήλ να παραμένει επιθετικό και το Ιράν να παραμένει ανεξέλεγκτο, στέλνει ένα καθαρό μήνυμα: δεν θα εξαρτάται πλέον από τρίτους για την ασφάλειά της.
Η Δύση παρακολουθεί με ανησυχία. Οι ΗΠΑ, σε μια περίοδο όπου το δόγμα «Πρώτα η Αμερική» έχει φέρει εσωστρέφεια και αποσύρει στρατηγικούς πόρους από τη Μέση Ανατολή, ίσως βλέπουν τη Σαουδική Αραβία να απομακρύνεται οριστικά από την παραδοσιακή αμερικανική ομπρέλα. Για την Ουάσινγκτον, η SMDA είναι και χτύπημα κύρους: μια ξεκάθαρη ένδειξη ότι ο κόσμος προχωρά χωρίς αυτήν.
Αυτή η συμφωνία φαίνεται πως είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα διμερές στρατιωτικό πρωτόκολλο: είναι η έναρξη μιας νέας εποχής για τη Μέση Ανατολή, όπου οι ισλαμικές δυνάμεις επιδιώκουν στρατηγική αυτονομία και πυρηνική αποτροπή χωρίς επίσημο εξοπλισμό. Αν αυτή η τάση συνεχιστεί, δεν αποκλείεται να δούμε την ανάδυση ενός νέου, άτυπου, αλλά πραγματικού, πυρηνικού μπλοκ του ισλαμικού κόσμου—με το Πακιστάν σε ρόλο «παρόχου ασφάλειας» και τη Σαουδική Αραβία στο τιμόνι της πολιτικής ηγεσίας.
Το ερώτημα πλέον δεν είναι αν άλλα κράτη θα ακολουθήσουν, αλλά πότε. Και μέχρι τότε, όλοι—από το Ισραήλ ως την Ινδία και από την Ουάσινγκτον μέχρι την Τεχεράνη—θα έχουν έναν λόγο παραπάνω να παρακολουθούν προσεκτικά τι ακριβώς συμβαίνει ανάμεσα στο Ριάντ και το Ισλαμαμπάντ.
