Οι θηριωδίες των γερμανικών δυνάμεων κατοχής υπήρξαν ιδιαίτερα φρικτές σε ολόκληρη την Ελλάδα. Οι μαζικές σφαγές και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας από τους Ναζί και τους συμμάχους τους ήταν ιδιαίτερα σκληρά στη δυτική Μακεδονία. Το Μεσόβουνο Κοζάνης έζησε δύο ολοκαυτώματα στη διάρκεια της κατοχής. Το πρώτο στις 23 Οκτωβρίου 1941 και το δεύτερο στις 24 Απριλίου 1944
Η ιστορία του χωριού
Η ιστορία του Μεσόβουνου Κοζάνης στο Βέρμιο της Μακεδονίας ξεκινάει, ουσιαστικά, με την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών της δεκαετίας του ’20 μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ως τότε λεγόταν Κρίμσια και κατοικείτο από τουρκόφωνους μουσουλμάνους (1.468, σύμφωνα με την απογραφή του 1920).
Το 1924 αντικαταστάθηκαν από 220 οικογένειες Λαζών προσφύγων από τον Πόντο, 805 άτομα συνολικά. Τον Οκτώβριο του 1940, δυο βδομάδες πριν από το ξέσπασμα του πολέμου, η τελευταία προπολεμική απογραφή πληθυσμού κατέγραψε 1.171 ανθρώπους.
Οι 5 Μεσοβουνιώτες
Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 οι Μεσοβουνιώτες συγκρούστηκαν με την κεντρική εξουσία για το ζήτημα του κεντρικού δρόμου που θα περνούσε από το χωριό. Εκείνοι ήθελαν δρόμο να περνάει μέσα από το χωριό ενώ η κυβέρνηση Βενιζέλου έξω από αυτό. Στη διάρκεια αυτών των συγκρούσεων συνελήφθησαν 5 κάτοικοι με το περίφημο ιδιώνυμο, ως κομμουνιστές και εξορίστηκαν στην Ανάφη.
Λίγο πριν το ξέσπασμα την Ιταλική εισβολή δραπέτευσαν και γύρισαν στο χωριό. Πολέμησαν μαζί με τους υπόλοιπους υπερασπίζοντας τα πάτρια εδάφη στο έπος του 40.
Η εισήγηση του Νομάρχη για διάλυση του κοινοτικού συμβουλίου
Το Μάρτιο του 1941, στη μέση του ελληνοϊταλικού πολέμου, ο διορισμένος νομάρχης Κοζάνης Γεωργαντάς με εισήγησή του προς το υπουργείο Εσωτερικών, ζητεί «την διάλυσιν του κοινοτικού συμβουλίου του Μεσόβουνου λόγω των κομμουνιστικών φρονημάτων των μελών αυτού και διότι δεν συνεμορφούντο προς τας εκάστοτε διαταγάς και οδηγίας της Νομαρχίας».
Εισηγείται, μάλιστα, συγκεκριμένο διάδοχο σχήμα: «την ανάθεσιν των καθηκόντων του συμβουλίου εις τριμελή διοικούσαν επιτροπήν εκ των Παύλου Κωνσταντινίδη ως προέδρου, μέλους του κοινοτικού συμβουλίου, και των Λεων. Αϊβατζίδη και Ευσταθίου Παπαδοπούλου, ως μελών της επιτροπής».
Ακολούθησε, λίγες μέρες μετά, η γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας, η κατάρρευση του μετώπου και ο σχηματισμός της πρώτης δωσιλογικής κυβέρνησης από τον Τσολάκογλου. Στη χώρα επιβλήθηκε τριπλή κατοχή, και η επαρχία Εορδαίας περιήλθε στη γερμανική ζώνη, υπό την εποπτεία του Φρουραρχείου Κοζάνης.
Οι κάτοικοι υπό την καθοδήγηση των 5 πρώην εξόριστων άρχισαν να οργανώνονται στην αντιστασιακή ομάδα ‘’Ελευθερία’’. Λεηλάτησαν τις αποθήκες της τοπικής στρατιωτικής μονάδας, κρύβοντας όπλα και πυρομαχικά για ώρα ανάγκης. Οι Μεσοβουνιώτες αρνήθηκαν να παραδώσουν τη σοδειά τους στις δωσιλογικές αρχές.
Στις 30 Ιουνίου 1941 οι κατοχικές αρχές ρωτούν τη νομαρχία Κοζάνης ”εάν υφίσταντο οι λόγοι οι υπαγορεύσαντες κατά τον Μάρτιον την διάλυσιν του κοινοτικού συμβουλίου» του Μεσόβουνου”. Η απάντηση του κατοχικού Νομάρχη ήταν θετική και στις 26 Ιουλίου το υπουργείο ανακοίνωσε επίσημα την αντικατάσταση του κοινοτικού συμβουλίου από την προταθείσα επιτροπή.
Η εκτέλεση του προδότη
Οι Μεσοβουνιώτες δεν συμμορφώθηκαν προς τα υποδείξεις της δωσιλογικής κυβέρνησης. Με την υποστήριξη του χωριού, ο απολυμένος κοινοτάρχης Ιωάννης Μαυρανάς αρνήθηκε να παραδώσει στη διορισμένη επιτροπή τα γραφεία και το αρχείο της κοινότητας.
Μπροστά στην αντίδραση των συγχωριανών του, ο διορισμένος κοινοτάρχης Κωνσταντινίδης υποβάλλει την παραίτησή του, για να την ανακαλέσει λίγο αργότερα. Ακολουθεί η εγκατάσταση της νέας κοινοτικής αρχής «υπό της χωροφυλακής και των Γερμανών».
Το πρωί της 10ης Οκτωβρίου, απόσπασμα της χωροφυλακής συνοδευόμενο από 2 γερμανούς υπαξιωματικούς επισκέφθηκε το χωριό αναζητώντας 11 «σεσημασμένους κομμουνιστές» και έκανε έρευνα για κρυμμένα όπλα όμως δεν δεν βρήκαν τίποτα. Οι χωροφύλακες συνέλαβαν τον καθαιρεθέντα πρόεδρο Μαυρανά και μια γυναίκα του χωριού.
Το ίδιο βράδυ, ο διορισμένος κοινοτάρχης σκοτώνεται στη μέση του χωριού «διά περιστρόφου» από τον κομμουνιστή Κώστα Ιγνατιάδη. Ως κίνητρο του εκτελεστή, ο νομάρχης καταγράφει την υπόνοια ότι το θύμα «είχε καταδώσει εις τας Ελληνικάς και Γερμανικάς αρχάς αυτόν και τους κατοίκους της κοινότητος ότι τυγχάνουσι κομμουνισταί και ότι αποκρύπτουσι τυφέκια και πολυβόλα».
Ομαδική εκτέλεση και ολοκαύτωμα
Μετά από το τελευταίο γεγονός, οι ελληνικές δωσιλογικές αρχές της Κοζάνης, δηλαδή ο νομάρχης Γεωργαντάς και η Χωροφυλακή παρακίνησαν τους Γερμανούς να τιμωρήσουν το χωριό.
Στις 23η Οκτωβρίου 1941, 40 αυτοκίνητα με στρατιώτες της Βέρμαχτ, που ήρθαν από τη Φλώρινα, την Έδεσσα και τη Θεσσαλονίκη, περικύκλωσαν το χωριό και συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους. Τα περίπου 900 γυναικόπαιδα τα μετέφεραν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Πτολεμαΐδα και τους άντρες ηλικίας 16 έως 69 χρόνων τους εκτέλεσαν «ομαδικώς και δι’ αυτομάτων όπλων»
Εκτελέστηκαν συνολικά 165 Μεσοβουνιώτες. Ανάμεσα στους εκτελεσμένους ήταν και οι τρεις δάσκαλοι του χωριού. Στη συνέχεια οι κατοχικές δυνάμεις πυρπόλησαν το χωριό με εμπρηστικές βόμβες, εκτός από 5 σπίτια και την εκκλησία. Δεν έλειψαν και οι βιασμοί αλλά και οι εκτελέσεις μικρών παιδιών. Φρίκη και κτηνωδία.
Στην πλατεία του χωριού όμως εκτυλίχτηκαν και σκηνές ασύλληπτου ηρωισμού. Ο ανάπηρος Ασφαλτίδης Ιορδάνης διαχωρίζεται από τους ναζί από το γκρούπ των μελλοθάνατων να μην εκτελεστή, και τότε τους λεει, «Αούτην ούλ τα συνέλκαμ ας τα χάνταν ας χάμε κι΄εγώ ζατίμ ντο αξίαν θα έχς για τεμέν η ζήση», δηλαδή ‘’Αυτοί όλοι οι συνομήλικοι μου αν χαθούν ας χαθώ και εγώ τι άξια θα έχει για μένα η ζωή’’.
‘’Μια μάνα η οποία είδε τα 3 παιδία της να καίγονται μέσα στο πυρπολημένο από τους ναζί σπίτι της τους εκλιπαρεί ουρλιάζοντας να την σκοτώσουν βλέποντας ότι δεν την καταλαβαίνουν τα θηρία πηγαίνει και με νοήματα αναγκάζει τον Γερμανό στρατιώτη να την σκοτώσει’’
Νέο ολοκαύτωμα
Τα μαρτύρια του προσφυγικού ποντιακού χωριού της Κοζάνης έμελλε να επαναληφθούν τρία χρόνια αργότερα. Το 1942 οι κάτοικοι του Μεσόβουνου επέστρεψαν στο κατεστραμμένο χωριό τους και έχτισαν στοιχειώδεις κατοικίες. Μαρτυρίες αναφέρουν σπίτια χτισμένα δίπλα στα χαλάσματα.
Στις 22 Απριλίου 1944 το χωριό περικυκλώθηκε από τους Γερμανούς, τα σπίτια πυρπολήθηκαν ξανά ενώ εκτελέστηκαν άλλοι 150 κάτοικοι. Κατά την επιδρομή, τα ναζιστικά στρατεύματα σκότωναν αδιακρίτως και κατέστρεφαν ό,τι είχε ανοικοδομηθεί μέχρι τότε.
Η επιδρομή έγινε στο πλαίσιο της επιχείρησης «Μαγιάτικη Καταιγίδα» (Maigewitter), την οποία είχε διατάξει ο Γερμανός διοικητής Καρλ Σίμερς.
Τραγικές συνέπειες των δύο στυγνών σφαγών ήταν το ξεκλήρισμα ολόκληρων οικογενειών, η εξορία κατοίκων σε άλλα χωριά, και πολλά παιδιά να μεγαλώσουν σε ορφανοτροφεία.
Το ψυχικό σθένος και η διαχρονική ανθεκτικότητα των κατοίκων αποτελούν ζωντανή απόδειξη του ηρωικού ελληνικού πνεύματος, και μια ηχηρή φωνή ενάντια σε κάθε μορφή ολοκληρωτισμού και καταπίεσης. Μια δυνατή φωνή ελευθερίας.
Μετά την απελευθέρωση
Οι αρμόδιες υπηρεσίες του ελληνικού κράτους πρότειναν να δικαστούν, από τα δικαστήρια δωσιλόγων, οι φιλοκατοχικές αρχές της Κοζάνης, ο νομάρχης Κ. Γεωργαντάς, ο εισαγγελέας και οι υπεύθυνοι της Χωροφυλακής. Τελικά, ο μόνος από τους υπευθύνους ο οποίος παραπέμφθηκε σε δίκη για τη Μαγιάτικη Καταιγίδα ήταν ο Γεώργιος Πούλος, ο οποίος τιμωρήθηκε με τη θανατική ποινή, για την εγκληματική του δράση κατά την Κατοχή. Το Σώμα του Πούλου είχε ενταχθεί στη Βέρμαχτ (ως Εθελοντικό Τάγμα Πούλου, Poulos Verband), στο 2ο Σύνταγμα Bradenburg, δρώντας στα Γιαννιτσά και την Πτολεμαΐδα, όπου επιχειρούσε η ανταρτική 10η Μεραρχία του ΕΛΑΣ.
Το Μεσόβουνο έχει ενταχθεί επισήμως στα μαρτυρικά χωριά και πόλεις της Ελλάδας.
Έρημον Μεσόβουνον
Μαύρον ημέραν ξημερών’
μαύρον καταραμένον
Μεσόβουνον ερήμωσες
αέτσ΄ έτον γραμμένον
Είκοσι τρία Οκτωβρή
και του σαράντα έναν
έκαψαν και ν´ ερήμαξαν
κι΄ οπίσ΄ τηδέν ‘κ΄ επέμναν
Ραχία επερικύκλωσαν
ανθρώπ΄ ορθά ‘κ´ εγνεύσαν
άχ έρημον Μεσόβουνον
τα όνειρας ενεύσαν
Κλαίν οι μανάδες, τα μωρά
βοούν τα πολυβόλα
εχάσαμε τ΄ ανθρώπ’σ’ εμουν
εχάσαμ’ατα όλα>
Σείουν βοούνε τα ραχ(ι)ά
τα παλληκάρα σβήνε
και τα πουλία από ψηλά
ατά πα δάκρα ξύνε>
Το αίμαν ξύεται ποτάμ´
πόνος και δυστυχία
πρόσφυγες ξαν εγένουμνες
σα ξένα τα χωρία
Στίχοι : Ακριτίδη Χρήστου
