Η απελευθέρωση της Έδεσσας υπήρξε αποτέλεσμα της προέλασης του ελληνικού στρατού κατά τη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού πολέμου και έθεσε τέρμα στη μακρόχρονη υποδούλωσή της στην Οθωμανική κυριαρχία, η οποία κράτησε πάνω από πεντακόσια χρόνια.
Το ιστορικό υπόβαθρο
Ο Ελληνικός στρατός μετά τη νίκη του στη μάχη του Σαρανταπόρου στις 9 και 10 Οκτωβρίου, προελαύνει ορμητικά στην πεδιάδα της κεντρικής Μακεδονίας και απελευθερώνει διαδοχικά τη Βέροια και τη Νάουσα.
Οι Έλληνες περίμεναν με ανυπομονησία τον Ελληνικό στρατό, ενώ οι Τούρκοι αισθάνονταν αγωνία για τη ζωή και τις περιουσίες τους, μιας και ο τουρκικός στρατός εγκατέλειψε την πόλη και κατευθύνθηκε προς την πεδιάδα των Γιαννιτσών για να δώσει εκεί μια από τις πλέον αποφασιστικές μάχες του πολέμου, στις 19-20 Οκτωβρίου 1912.
Στην Έδεσσα έμειναν μόνο λίγοι άνδρες της τουρκικής εθνοφρουράς, ο φρούραρχος της πόλης Ταγματάρχης Ρασίτ μπέης, ο καϊμακάμης του Καζά Βοδενών (έπαρχος) Γκαλίπ μπέης και ο μουχτάρης (δήμαρχος) της πόλης Αλή Ριζά. Οι Τούρκοι αξιωματούχοι λίγες μέρες πριν την απελευθέρωση της Έδεσσας ενεργώντας προληπτικά, συνέλαβαν ως ομήρους επιφανείς Εδεσσαίους που είχαν αναπτύξει αξιόλογη δράση στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα και τους μετέφεραν στη Θεσσαλονίκη, στις φυλακές Επταπυργίου μαζί με ομήρους από άλλες περιοχές.
Όταν κατάλαβαν ότι είναι αναπόφευκτη σε λίγες μέρες η επικράτηση του ελληνικού στρατού στην περιοχή, συγκάλεσαν σύσκεψη στο σπίτι του φρούραρχου Ρασίτ μπέη για να καθορίσουν τις μετέπειτα ενέργειές τους. Να προβάλλουν δηλαδή αντίσταση στον ελληνικό στρατό ή να παραδώσουν την πόλη αμαχητί. Τελικά υπερίσχυσε η δεύτερη γνώμη αποφασίστηκε να μεταβεί στην Ιερά Μητρόπολη Εδέσσης ο Τούρκος διευθυντής του ιεροδιδασκαλείου για να προετοιμάσει τη συνεννόηση με τους Έλληνες της πόλης.
Την επόμενη μέρα 14 Οκτωβρίου συγκεντρώνονται στην Ιερά Μητρόπολη οι τουρκικές αρχές, ο Μητροπολίτης Κωνστάντιος και οι Δημογέροντες, όπου οι Τούρκοι ζητούν την προστασία τους στην περίπτωση που θα καταληφθεί η πόλη από τον Ελληνικό στρατό. Στις 15 Οκτωβρίου παραιτούνται οι Τουρκικές αρχές και αναλαμβάνουν τη φρούρηση της Έδεσσας οι Έλληνες κάτοικοί της.
Στις 16 Οκτωβρίου ο δήμαρχος Αλή Ριζά πηγαίνει στις φυλακές της πόλης, αποφυλακίζει όσους κρατούμενους δεν είχαν μεταφερθεί στην Θεσσαλονίκη ως όμηροι και ο Γκαλίπ μπέης εγκαθίσταται στο κτίριο της Μητρόπολης όχι τόσο για να προστατευθεί από τους χριστιανούς, αλλά για να αποφύγει τη οργή όσων από τους Τούρκους είχαν την αντίθετη με αυτόν γνώμη για την παράδοση της πόλης.
Το βράδυ της 17ης Οκτωβρίου η έκτη ημιλαρχία υπό τον ανθυπίλαρχο Αργύριο Σταυρόπουλο εξορμά από τη Βέροια και καταλαμβάνει το σιδηροδρομικό σταθμό Σκύδρας.
Η είσοδος του Ελληνικού στρατού
Την επόμενη μέρα, Πέμπτη 18 Οκτωβρίου 1912, γιορτή του Αγίου Λουκά, τρεις στρατιώτες ως προπομποί του προελαύνοντος ελληνικού στρατού, ο Βρασίδας Λαγωνίκος, ο Νικόλαος Αγγελής και ο Νικόλαος Λιβανός καταλαμβάνουν το σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης μας αφού συνεπλάκησαν με την εκεί ευρισκόμενη τουρκική φρουρά.
Από τους πυροβολισμούς σκοτώθηκαν ο ιερέας του χωριού Σωτήρα, ο δεκαπεντάχρονος μαθητής Ψυχογιός και ένας μαθητής του οικοτροφείου. Ήταν οι τελευταίοι νεκροί πριν την απελευθέρωση της πόλης.
Λίγο αργότερα φτάνει στο σταθμό αμαξοστοιχία με ένα λόχο πεζικού του ελληνικού στρατού με επικεφαλής τον αξιωματικό Βασίλειο Γεννηματά, ο οποίος μπαίνει θριαμβευτικά στην Έδεσσα. Την ίδια ώρα από την πόλη έρχεται προς το σταθμό μια πομπή με επικεφαλής το Μητροπολίτη και τους Τούρκους μουφτή, υποδιοικητή και δήμαρχο της Έδεσσας, ο οποίος κρατά λευκή σημαία.
Στις 11 το πρωί της 18ης Οκτωβρίου 1912 γίνεται η επίσημη παράδοση της πόλης από τον Τούρκο δήμαρχο Αλή Ριζά. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση πρόγονός του είχε προδοτικά είχε παραδώσει τη βυζαντινή Έδεσσα στους Τούρκους πριν από 530 χρόνια περίπου.
Η απελευθέρωση της Θάσου, της Ίμβρου και του Άγιου Ευστράτιου
Για τη εκτέλεση της επιχείρησης, αποφασίστηκε η κατάληψη των νησιών Ίμβρου, Τένεδου, Άγιου Ευστράτιου και Θάσου να γίνει ταυτόχρονα.
Τη νύχτα της 17ης Οκτωβρίου 1912 τα θωρηκτά «Σπέτσαι» και «Ύδρα» μαζί με τα αντιτορπιλικά «Θύελλα» και «Λόγχη» και το επίτακτο «Πέλοψ» με δύναμη πεζικού απέπλευσαν προς τη Θάσο.
Το πρωί της 18ης απέπλευσε το τορπιλοβόλο 14 μαζί με το ναρκοβόλο «Κανάρης» με μικρή δύναμη πεζικού, για την κατάληψη του Αγίου Ευστρατίου. Την ίδια ημέρα το «Γεώργιος Αβέροφ», τα «Ψαρά» και το αντιτορπιλικό «Ναυκρατούσα» απέπλευσαν για την κατάληψη της Ίμβρου και της Σαμοθράκης.
Το αντιτορπιλικό «Σφενδόνη» εστάλη για να συλλέξει πληροφορίες για την Οθωμανική δύναμη στη Χίο και θα συναντούσε το «Γεώργιος Αβέρωφ» στο ύψος του ακρωτηρίου Έλλη. Τα αντιτορπιλικά «Δόξα», «Ασπίς» και «Βέλος» επιτηρούσαν το στόμιο του Ελλησπόντου.
Όλος ο Ελληνικός Στόλος ήταν υπ’ ατμόν για να αντιμετωπίσει μια ενδεχόμενη έξοδο του Οθωμανικού Στόλου. Εν τω μεταξύ κατέπλευσαν στον Μούδρο τα «Λέων» και «Πάνθηρ» και ο Αρχηγός του στόλου του Αιγαίου Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης διέταξε τους κυβερνήτες τους να ενωθούν με τη δύναμή του έξω από την Ίμβρο.
Μέχρι τη νύκτα της 18ης Οκτωβρίου τα νησιά Θάσος, Α. Ευστράτιος και Ίμβρος κατελήφθησαν χωρίς αντίσταση. Η Σαμοθράκη κατελήφθη επίσης χωρίς αντίσταση στις 19 Οκτωβρίου 1912.
Το φύλο της 20ής Οκτωβρίου του «ΕΜΠΡΟΣ», με τίτλο «Η Κατάληψη των νήσων Θάσου, Ίμβρου, Στρατής, Σαμοθράκης επίσημον ανακοινωθέν» έγραφε:
Παρά του Υποναυάρχου Αρχηγού ελήφθησαν αι ακόλουθοι λεπτομέρειαι της καταλήψεως των νήσων Θάσου, Στράτη, Ίμβρου και Σαμοθράκης:
«ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ – Αθήνας
Την εσπέραν της 17ης διέταξα τον απόπλουν εκ Μούδρου των θωρηκτών “Ύδρας” και “Σπετσών” και των αντιτορπιλικών “Θυέλλης” και “Λόγχη” υπό τον Μοίραρχον Πλοίαρχον Π. Γκίνην. Η μοίρα συνοδευόμενη υπό του οπλιταγωγού “Πέλοπος” φέροντος λόχον πεζικού υπό τον Λοχαγόν Δ. Κονταράτον κατέλαβε την 8ην πρωϊνήν ώραν της 18ης την νήσον Θάσσον και αιχμαλώτισε τας αρχάς. Συγχρόνως το ναρκοβόλον “Κανάρης” μετά του τορπιλοβόλου 14 κυβερνωμένου παρά του Υποπλοιάρχου Π. Αργυροπούλου και ναυτικού αγήματος υπό τον ανθυποπλοίαρχον Τσατέρην κατέλαβον την νήσον Άγιον Ευστράτιον Στράτην. Την μεσημβρίαν της 18ης η ναυαρχίς “Γ. Αβέρωφ” συνοδευομένη υπό του θωρηκτού “Ψαρρά” και του αντιτορπιλικού “Ναυκρατούσης” κατέπλευσεν εις Ίμβρον και κατέλαβεν την νήσον δι’ αγήματος υπό τον Υποπλοίαρχον Π. Χορν. Σήμερον την πρωΐαν άπας ο Στόλος κατέπλευσεν εις Σαμοθράκην και αποβιβάσας άγημα υπό του Σημαιοφόρου Παναγιώτου κατέλαβον ταύτην. Ο στόλος περιπολεί διαρκώς περί τα Δαρδανέλλια αναμένων ματαίως την έξοδον του εχθρού.
Ο αρχηγός του Στόλου – Υποναύαρχος Π. ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΩΤΗΣ»
