Η καθημερινότητα με ένα παιδί μπορεί να αποδειχτεί περιπετειώδης, ιδίως όταν πρέπει να βρει τι θα κάνει μετά το σχολείο. Τα παζλ, τα lego, οι δημιουργικές χειροτεχνίες κάποια στιγμή συνοδεύονται από ένα «βαριέμαι». Και τότε το μάτι πέφτει στην οθόνη, οποιαδήποτε είναι αυτή: του κινητού, του τάμπλετ, της τηλεόρασης. Η ενασχόλησή με την οθόνη προκαλεί στο παιδί την ίδια ευφορία με το αγαπημένο του γλυκό, αποτελεί ένα είδος «ναρκωτικού».
Κάπου εκεί ξεκινάει η μάχη με τα αμέτρητα «λίγο ακόμα» και ίσως με τις δικές σου τύψεις ως γονιός ότι προσπαθείς να βάλεις φρένο σε κάτι που τόσο ευχαριστιέται. Γιατί, ας το παραδεχτούμε, και εμείς ως ενήλικοι έχουμε τις δικές μας εξαρτήσεις με τις οθόνες, που μας προσφέρουν ευχαρίστηση.
Τα τελευταία χρόνια οι νευροεπιστήμονες έχουν αρχίσει να κατανοούν καλύτερα τι συμβαίνει στον εγκέφαλο των παιδιών (αλλά και των ενηλίκων) ενώ παρακολουθούν κινούμενα σχέδια, παίζουν βιντεοπαιχνίδια, περιηγούνται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τρώνε πλούσια, γεμάτα ζάχαρη τρόφιμα. Και αυτή η κατανόηση προσφέρει γνώσεις για το πώς οι γονείς μπορούν να διαχειριστούν και να περιορίσουν καλύτερα αυτές τις δραστηριότητες. Μια στρατηγική που θα μπορούσε να ονομαστεί «αντιτοπαμινική ανατροφή» δηλαδή τρόποι για να αντιμετωπίσουμε την ντοπαμίνη, αυτό το ισχυρό μόριο που είναι απαραίτητο σχεδόν για ο,τιδήποτε κάνουμε.
Ντοπαμίνη, αυτή η σπουδαία
Η ντοπαμίνη είναι μια σημαντική χημική ένωση-νευροδιαβιβαστής του εγκεφάλου. Παίζει ρόλο στη ρύθμιση της συμπεριφοράς, στην ευχαρίστηση, στη γνωστική λειτουργία, στον ύπνο, στα όνειρα, στη διάθεση. Αποδεικνύεται ότι τα smartphones και τα τρόφιμα με πολλή ζάχαρη έχουν όντως κάτι κοινό με τα ναρκωτικά: ενεργοποιούν την ντοπαμίνη.
Η ντοπαμίνη αποτελεί μέρος μιας αρχαίας νευρικής οδού που είναι κρίσιμη για τη διατήρηση της ζωής μας. «Αυτοί οι μηχανισμοί εξελίχθηκαν στον εγκέφαλό μας για να μας προσελκύουν σε πράγματα που είναι απαραίτητα για την επιβίωσή μας. Το νερό, η ασφάλεια, οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, το σεξ, η τροφή» λέει η νευροεπιστήμονας Anne-Noël Samaha του Πανεπιστημίου του Μόντρεαλ. Για δεκαετίες οι επιστήμονες πίστευαν ότι η ντοπαμίνη μας τραβούσε σε αυτές τις ζωτικές ανάγκες παρέχοντάς μας κάτι που δεν είναι τόσο κρίσιμο: την ευχαρίστηση. «Υπάρχει αυτή η ιδέα, ειδικά στα δημοφιλή μέσα ενημέρωσης, ότι η ντοπαμίνη αυξάνει την ευχαρίστηση. Ότι, όταν αυξάνονται τα επίπεδα ντοπαμίνης, νιώθεις την αίσθηση ότι σου αρέσει ό,τι κάνεις και απολαμβάνεις αυτή την ευχαρίστηση» λέει η Samaha για το «μόριο της ευτυχίας», όπως αποκαλείται η ντοπαμίνη.
Την τελευταία δεκαετία όμως οι έρευνες καταρρίπτουν τα δεδομένα ότι η ντοπαμίνη φέρνει ευτυχία και οι μελέτες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η ντοπαμίνη παράγει κυρίως ένα άλλο συναίσθημα, την επιθυμία. Σύμφωνα με την νευροεπιστήμονα η ντοπαμίνη σε κάνει να θες να συνεχίζεις ό,τι κάνεις.
Και κάτι ακόμα πιο σπουδαίο: Η ντοπαμίνη λέει στον εγκέφαλο να δώσει ιδιαίτερη προσοχή σε ό,τι προκαλεί την έξαρση. Και μάλιστα με την πάροδο του χρόνου οι άνθρωποι μπορεί να καταλήξουν να μην τους αρέσουν κάποιες δραστηριότητες. «Αν μιλήσετε με ανθρώπους που περνούν πολύ χρόνο κάνοντας αγορές στο διαδίκτυο δεν αισθάνονται απαραίτητα καλά αφού το κάνουν», λέει η Samaha. «Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλά στοιχεία που αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετο, ότι καταλήγουν να αισθάνονται χειρότερα απ’ ό,τι πριν».
Η «πειρατεία» της νευρικής οδού
Τι σημαίνουν όλα αυτά για τα παιδιά; Ας υποθέσουμε ότι ένα 7χρονο κορίτσι βλέπει τηλεόραση μετά το φαγητό. Καρφωμένη στις εικόνες και τα χρώματα ο εγκέφαλός της βιώνει εξάρσεις της ντοπαμίνης, ξανά και ξανά. Και αυτές οι εξάρσεις την κάνουν να θέλει να συνεχίζει να βλέπει, ακόμα και αν είναι πολλή κουρασμένη και έτοιμη να την πάρει ο ύπνος. Όταν εκείνη τη στιγμή ο γονιός της ζητήσει να κλείσει την τηλεόραση ο εγκέφαλος της δεν είναι έτοιμος να το κάνει. «Τα επίπεδα ντοπαμίνης είναι υψηλά. Και τι κάνει η ντοπαμίνη; Σου λέει ότι κάτι σημαντικό συμβαίνει και ότι κάπου υπάρχει μία ανάγκη στην οποία πρέπει να ανταποκριθείς» λέει η επιστήμονας.
Στη δεδομένη στιγμή ο γονιός εμποδίζει την ικανοποίηση αυτής της ανάγκης την οποία ο εγκέφαλός της έχει κρίνει ως σημαντική για την επιβίωσή της. Με άλλα λόγια, μια νευρική οδός (η ντοπαμίνη) που δημιουργήθηκε για να διασφαλίσει ότι οι άνθρωποι θα αναζητήσουν νερό όταν διψούν, χρησιμοποιείται τώρα για να κρατήσει το παιδί να παρακολουθεί ένα ακόμη επεισόδιο κινουμένων σχεδίων.
Σύμφωνα με την Samaha τον να μην τελειώσει αυτή η «κρίσιμη» εργασία μπορεί να είναι πολύ απογοητευτικό για το παιδί και να του προκαλέσει ταραχή, εκνευρισμό και οργή. «Γι’ αυτό λέω στους γονείς: «Δεν είστε εσείς εναντίον του παιδιού σας, αλλά μάλλον είστε εσείς εναντίον μιας πειρατείας της νευρικής οδού. Είναι η ντοπαμίνη που πολεμάτε. Και αυτή δεν είναι μια δίκαιη μάχη» λέει η Emily Cherkin, η οποία πέρασε πάνω από μια δεκαετία διδάσκοντας στο γυμνάσιο και τώρα προπονεί γονείς σχετικά με τις οθόνες.
Αυτή η αντίδραση μπορεί να συμβεί στα παιδιά σε οποιαδήποτε ηλικία, ακόμη και στα νήπια, λέει η Δρ Άννα Λέμπκε, η οποία είναι ψυχίατρος στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ και συγγραφέας του βιβλίου Dopamine Nation. «Αυτό συμβαίνει από τις μικρότερες ηλικίες. Έτσι, οι οθόνες και τα γλυκά είναι, από μόνα τους, δελεαστικά και δυνητικά μεθυστικά» λέει.
Τα tips
Οπλισμένοι με αυτές τις γνώσεις οι γονείς μπορούν να μειώσουν το άγχος και τις αρνητικές συνέπειες των δραστηριότητων που μπουστάρουν την ντοπαμίνη.
- Περίμενε 5 λεπτά
Τα κύματα ντοπαμίνης μπορεί να είναι ισχυρά, αλλά έχουν σύντομο χρόνο ζωής. Σύμφωνα με τον νευροεπιστήμονα Kent Berridge από το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, ο οποίος έχει συμβάλλει καθοριστικά στην αποκρυπτογράφηση του ρόλου της ντοπαμίνης στον εγκέφαλο, ένα μεγάλο μέρος της παρόρμησης εξαφανίζεται μετά από 2-5 λεπτά. Με άλλα λόγια δηλαδή αν σταματήσετε τα κινούμενα σχέδια στα 30 λεπτά μπορεί να ακούσετε ένα σωρό γκρίνιες και διαμαρτυρίες αλλά η αντίδραση αυτή θα περάσει γρήγορα. Προσοχή! Θα ήταν καλό να βγάλετε από το πεδίο του παιδιού την οθόνη γιατί ο κύκλος της επιθυμίας μπορεί να ξεκινήσει από την αρχή.
- Η σημασία του μικροπεριβάλλοντος
Είναι σημαντικό να υπάρχουν χώροι στο σπίτι που το παιδί δεν μπορεί να χρησιμοποιεί το τηλέφωνο ή το τάμπλετ (μπορείτε πχ να κρατήσετε τις συσκευές μακριά από το υπνοδωμάτιο). Είναι επίσης σημαντικό να υπάρχουν συγκεκριμένες ώρες χρήσης της οθόνης καθημερινά (μπορείτε πχ ακόμα και να ορίσετε μία μέρα της εβδομάδας όπου όλα τα μέλη της οικογένειας θα κάνουν 24ωρο διάλειμμα από τα τηλέφωνα και τα τάμπλετ), κάτι σαν οικογενειακός στόχος. Αυτά τα μικροπεριβάλλοντα, λέει η ψυχίατρος Λέμπκε, μπορεί να έχουν βαθιά επίδραση στον εγκέφαλό μας. «Είναι εκπληκτικό πώς όταν ξέρουμε ότι δεν μπορούμε να πάμε σε μια συσκευή, η λαχτάρα φεύγει» αναφέρει.
Η δύσκολη πτυχή της ντοπαμίνης είναι ότι ο εγκέφαλος μπορεί να προβλέπει τις εξάρσεις της. Έτσι σε ένα παιδί, για παράδειγμα, η ντοπαμίνη μπορεί να αυξηθεί μόνο βλέποντας το τάμπλετ κλειστό και τοποθετημένο πάνω στο ράφι. Γι’ αυτό αυτά τα σήματα μπορεί να κάνουν επώδυνη στα παιδιά τη διακοπή της συνήθειάς τους. Η συμβουλή είναι μία: δώστε τους χρόνο.
- Αλλάξτε συνήθειες
Αντί να κόψετε μια αγαπημένη συνήθεια μπορείτε να αναζητήσετε μια άλλη εκδοχή της. Η νευροεπιστήμονας Yevgenia Kozorovitskiy από το Πανεπιστήμιο Northwestern εξηγεί τι έχει κάνει με τα δίδυμα αγόρια της που λατρεύουν τα βιντεοπαιχνίδια.
Όπως λέει η πλήρης απαγόρευσή τους δεν ήταν ένα ρεαλιστικό σενάριο για την οικογένειά της. Επιλέγει όμως πολύ προσεχτικά τα παιχνίδια που παίζουν. «Μερικές φορές θέλουν να παίξουν το παιχνίδι περιπέτειας που είναι πραγματικά πολύπλοκο και γνωστικά υπέροχο. Απαιτεί εξερεύνηση, ανακάλυψη και στρατηγική. Και το παίζουν μαζί. Μιλούν για στρατηγική, ανταλλάσσουν σχέδια και χρησιμοποιούν προηγμένες κοινωνικές και γλωσσικές δεξιότητες».
Δοκίμασε την ίδια στρατηγική και με την κόρη της. «Ένα βράδυ αλλάξαμε τα κινούμενα σχέδια με μια εφαρμογή εκμάθησης γλωσσών. Της είπα ότι έχοντας μια δραστηριότητα που είναι πιο στοχευμένη θα είναι στην πραγματικότητα πιο ευχάριστη. Και ναι, εξέφρασε μεγάλη απογοήτευση για αυτή την ανταλλαγή, με δάκρυα και «Μα Μαμά». Παρέμεινα ήρεμη και περίμενα. Μετά από λίγα λεπτά, ακριβώς όπως είπε ο Kent Berridge, η επιθυμία φάνηκε να περνάει πιο γρήγορα από ό,τι περίμενα και άρχισε να μαθαίνει λίγα ισπανικά κάθε βράδυ».
Η Kozorovitskiy προτείνει επίσης στους γονείς να εμπλουτίσουν τη ζωή και τις δραστηριότητες του παιδιού εκτός οθόνης. «Βάλαμε μια γειτόνισσα να της μάθει να πλέκει με βελονάκι. Αρχίσαμε να πηγαίνουμε περισσότερες βόλτες. Αγοράσαμε ένα νέο κατοικίδιο για να το φροντίζει. Και αρχίσαμε να έχουμε περισσότερους φίλους τα Σαββατοκύριακα. Και μαντέψτε τι συνέβη; Αφού χρησιμοποίησε την εφαρμογή γλώσσας για μερικές εβδομάδες, έχασε εντελώς το ενδιαφέρον της για τις οθόνες. Από τότε δεν έχει δει ούτε ένα κινούμενο σχέδιο. Αλλά θα σας πω αυτό: Θα σκέφτομαι πολύ προσεκτικά πριν εισαγάγω μια νέα εφαρμογή, συσκευή ή ακόμη και ένα νέο γλυκό στη ζωή μας. Η μάχη κατά της ντοπαμίνης είναι πολύ δύσκολη για μένα!».
