Σήμερα στην Αστυπάλαια, υπογράφεται ένα μνημόνιο που –αν και παρουσιάζεται ως οικολογική πρωτοβουλία– αγγίζει ευαίσθητες χορδές εθνικής κυριαρχίας και γεωπολιτικής ασφάλειας. Το μνημόνιο αφορά την οριστική απόσυρση ζώων από έξι νησίδες στα Δωδεκάνησα, μεταξύ των οποίων και οι Δύο Αδελφοί και οι Πλακίδες, καθώς και τη μη επαναμίσθωσή τους από τον Δήμο Αστυπάλαιας, προκειμένου να προστατευτεί η τοπική βιοποικιλότητα, κυρίως τα θαλασσοπούλια.
Πίσω από την οικολογική ρητορική, ωστόσο, διαγράφεται μια σιωπηρή και κρίσιμη μετατόπιση: η εγκατάλειψη της ανθρώπινης παρουσίας σε μικρά αλλά στρατηγικά κρίσιμα ελληνικά νησιά, την ώρα που η Τουρκία, σταθερά και επίμονα, επιδιώκει να αμφισβητήσει κυριαρχικά δικαιώματα στο Αιγαίο.
Ο βοσκός Γιώργος Βογιατζής, γέννημα-θρέμμα της Ποντικούσας, με βαθιές ρίζες σε αυτά τα εδάφη, συμφώνησε να απομακρύνει τα ζώα του από δύο από τις έξι νησίδες που διαχειριζόταν – μια απόφαση που παρουσιάζεται ως ένδειξη περιβαλλοντικής συνείδησης. Όμως, πίσω από αυτή τη συμβολική κίνηση, αποτυπώνεται και μια διαδικασία απονεύρωσης της φυσικής ελληνικής παρουσίας σε απομονωμένα νησιά.
Εκεί όπου μέχρι πρόσφατα υπήρχαν στάνες, πηγάδια, φωτοβολταϊκά και τα σημάδια της ζωής, τώρα σιωπή. Και μαζί με τη σιωπή, ένας ανησυχητικός συμβολισμός: ο σταδιακός αποχαρακτηρισμός αυτών των νησίδων από ζωντανό, παραγωγικό έδαφος σε «ευαίσθητα οικοσυστήματα» εκτός ανθρώπινης δραστηριότητας.
Το οικολογικό επιχείρημα είναι σαφές: οι μικρές νησίδες του Αιγαίου, με περιορισμένη βλάστηση και ιδιαίτερα ευάλωτα οικοσυστήματα, υποφέρουν από την υπερβόσκηση. Κατσίκια και πρόβατα αφανίζουν ενδημικά είδη, επιταχύνουν τη διάβρωση και οδηγούν τις νησίδες σε ερημοποίηση.
Στη συμφωνία συμμετέχει και το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, το οποίο μέσω του καθηγητή Ιωάννη Φουφόπουλου έχει θέσει εδώ και χρόνια στο στόχαστρο τη βόσκηση σε μικρές νησίδες του Αιγαίου. Ο ίδιος και η ομάδα του επισημαίνουν τους κινδύνους ερημοποίησης, απώλειας βιοποικιλότητας και ανεπανόρθωτης ζημιάς στο μικρο-οικοσύστημα των νησιών.
Κι όμως, η λύση που επιλέγεται δεν είναι η διαχείριση της βόσκησης, αλλά η πλήρης απομάκρυνση κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας – μια απόφαση με βαρύτατες συνέπειες για την εθνική στρατηγική.
Οι επιστήμονες κάνουν λόγο για αναγκαίες θυσίες, αλλά η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Η φύση, όσο σπουδαία κι αν είναι, δεν υπάρχει σε κενό. Δεν στέκεται έξω από την εθνική πολιτική.
Η Τουρκία, από την πλευρά της, εδώ και χρόνια έχει αναγάγει την παρουσία σε κάθε σπιθαμή γης και θάλασσας του Αιγαίου σε ζήτημα κυριαρχίας. Οι γκρίζες ζώνες, το casus belli για την επέκταση των χωρικών υδάτων, οι διεκδικήσεις σε ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα, έχουν στηριχθεί όχι μόνο σε χάρτες και δηλώσεις, αλλά και στην απουσία.
Όπου δεν υπάρχει ελληνική διοικητική ή ανθρώπινη παρουσία, εκεί αφήνεται χώρος για νομικά και διπλωματικά τεχνάσματα. Το παράδειγμα των Ιμίων παραμένει τραγικά διδακτικό. Και τώρα, με αυτή τη σειρά των νησίδων, ξανανοίγει, αθόρυβα και επικίνδυνα, το ίδιο παράθυρο.
Η απόφαση να μην ξαναμισθωθούν οι νησίδες από τον Δήμο Αστυπάλαιας –μέσα από ένα μνημόνιο με ξένα πανεπιστήμια και διεθνείς οργανώσεις– αφαιρεί όχι μόνο τη βόσκηση, αλλά και τη δυνατότητα εγκατάστασης, παραμονής, έστω και περιστασιακής ελληνικής παρουσίας. Η μετατροπή αυτών των χώρων σε “αποκλειστικά φυσικά καταφύγια” δημιουργεί ένα προηγούμενο, όπου η κυριαρχία εξασθενεί πίσω από την πρόφαση της οικολογίας.
Η οικολογία δεν μπορεί να είναι άθροισμα απαγορεύσεων, ούτε να λειτουργεί σε κενό στρατηγικής. Πολλώ δε μάλλον όταν χρηματοδοτείται ή υποστηρίζεται από εξωγενείς φορείς που έχουν τα δικά τους συμφέροντα.
Η ανησυχία εντείνεται από το γεγονός ότι σε πολλές νησίδες της περιοχής –ακόμα και σε αυτές όπου σήμερα επιτρέπεται η αλιεία ή ο οικοτουρισμός– σχεδιάζεται η ίδρυση ενός “Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου”, με άγνωστα ακόμα όρια και κανόνες πρόσβασης. Η συζήτηση κινείται προς την κατεύθυνση της συνολικής απαγόρευσης ανθρώπινης δραστηριότητας.
Όμως, τι σημαίνει πρακτικά αυτό για τους ψαράδες της Αστυπάλαιας, για τους μικρούς παραγωγούς, για τις οικογένειες που εξαρτώνται από αυτές τις θάλασσες; Ποιος σχεδιάζει για λογαριασμό τους και με ποια εχέγγυα ότι αυτό το νέο καθεστώς δεν θα εξελιχθεί σε μία ζώνη νομικής αμφισβήτησης;
Η Ελλάδα δεν μπορεί να έχει διττό πρόσωπο: να μιλά για εθνική κυριαρχία και υπεράσπιση κυριαρχικών δικαιωμάτων σε διεθνή φόρα, ενώ στο εσωτερικό επιλέγει να αποσύρει, να εγκαταλείπει και να αφοπλίζει γεωπολιτικά τις πιο ακριτικές της περιοχές.
Κανένα οικοσύστημα δεν προστατεύεται καλύτερα όταν παραδίδεται στη λήθη. Αντιθέτως, η φύση του Αιγαίου ήταν για αιώνες άρρηκτα δεμένη με την ανθρώπινη δραστηριότητα – μια δραστηριότητα ισορροπημένη, προσαρμοσμένη, αλλά πάνω απ’ όλα παρούσα.
Η σημερινή υπογραφή του μνημονίου δεν είναι απλώς μια πράξη περιβαλλοντικής πολιτικής. Είναι μια στιγμή με γεωπολιτικό φορτίο, που απαιτεί βαθιά περίσκεψη. Γιατί εκεί όπου αποσύρονται οι βοσκοί, ίσως αύριο βρουν χώρο οι διεκδικητές. Και τότε, καμία “καλή φωτιά” από την Ποντικούσα δεν θα είναι αρκετή για να σημάνει έγκαιρο συναγερμό.
