Παρά το γεγονός ότι οι στρατιωτικές επεμβάσεις των Ηνωμένων Πολιτειών στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν και στη Λιβύη έχουν αφήσει πίσω τους βαθύτατες πληγές, κοινωνική αστάθεια και γεωπολιτική αναταραχή, συνεχίζουν να εκδηλώνονται εκκλήσεις για μια νέα αμερικανική στρατιωτική επέμβαση – αυτή τη φορά με στόχο το Ιράν. Ορισμένοι πολιτικοί, αναλυτές και διαμορφωτές κοινής γνώμης εμφανίζονται πεπεισμένοι ότι μια τέτοια παρέμβαση θα μπορούσε να αποφέρει θετικά αποτελέσματα, διαφορετικά από όσα συνέβησαν στο παρελθόν, και δεν διστάζουν να ζητούν ανοιχτά ακόμη και την ανατροπή του καθεστώτος στην Τεχεράνη.
Την ίδια ώρα, καταγράφεται και ο αντίλογος. Με άρθρο του στην πλατφόρμα Unherd, ο Ιρανο-αμερικανός συντηρητικός διανοούμενος Sohrab Ahmari, γνωστός για τη σφοδρή κριτική του απέναντι στο ισλαμικό καθεστώς της γενέτειράς του, επιχειρεί μια συστηματική αποδόμηση των επιχειρημάτων όσων υποστηρίζουν την προοπτική «regime change» στο Ιράν. Σε μια λεπτομερή ανάλυση, ο Ahmari εκθέτει τις πολιτικές, κοινωνικές και γεωπολιτικές διαστάσεις του ενδεχομένου κατάρρευσης του ιρανικού κράτους, υποστηρίζοντας ότι μια τέτοια εξέλιξη όχι μόνο δεν εγγυάται δημοκρατική μετάβαση, αλλά ενδέχεται να προκαλέσει γενικευμένο χάος με διεθνείς επιπτώσεις.
Κατά τον Ahmari, οποιαδήποτε προσπάθεια ανατροπής του ιρανικού καθεστώτος πρέπει να λάβει υπόψη το ιδιαίτερο ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο της χώρας. Το Ιράν χαρακτηρίζεται από μια περίπλοκη και διαχρονικά προβληματική σχέση μεταξύ κράτους και κοινωνίας, με έντονες τάσεις αυταρχισμού και απουσία στιβαρών θεσμών που θα μπορούσαν να στηρίξουν μια ομαλή πολιτική μετάβαση. Αυτή η πραγματικότητα καθιστά οποιαδήποτε μορφή αλλαγής καθεστώτος όχι μόνο εξαιρετικά δύσκολη, αλλά και δυνητικά επικίνδυνη για τη σταθερότητα της χώρας.
Ένα ακόμα ζήτημα που αναδεικνύει ο Ahmari είναι η έλλειψη αξιόπιστης πολιτικής εναλλακτικής. Ο εξόριστος πρίγκιπας Ρεζά Παχλαβί, που ενίοτε προβάλλεται από δυτικά μέσα ως πιθανός μεταβατικός ηγέτης, θεωρείται σε ευρεία κλίμακα αδύναμος, αποκομμένος από τις πραγματικές ανάγκες και διαθέσεις του ιρανικού λαού, χωρίς γνήσια λαϊκή υποστήριξη εντός της χώρας. Η πολιτική του απήχηση, ακόμη και σε αντικαθεστωτικούς κύκλους, είναι περιορισμένη.
Η κοινωνική βάση του καθεστώτος και η εσωτερική ισχύς του
Εν αντιθέσει με τη ρητορική πολλών δυτικών σχολιαστών, οι οποίοι συχνά παρουσιάζουν το ιρανικό καθεστώς ως απομονωμένο από την κοινωνία και υποστηριζόμενο μόνο από μια ελάχιστη μειοψηφία, ο Ahmari επισημαίνει ότι το καθεστώς διαθέτει πραγματική βάση υποστήριξης. Αυτή προέρχεται κυρίως από τους μηχανισμούς ασφαλείας, αλλά και από κοινωνικές ομάδες που ευνοούνται από την κρατική πολιτική, τόσο σε οικονομικό όσο και σε θεσμικό επίπεδο. Ένα καθεστώς που επιβιώνει για πάνω από τέσσερις δεκαετίες, τονίζει ο αρθρογράφος, δεν μπορεί να το κάνει χωρίς να διατηρεί ένα επίπεδο κοινωνικής νομιμοποίησης.
Επιπροσθέτως, επιθέσεις όπως αυτές που εξαπολύει το Ισραήλ κατά ιρανικών στόχων, τείνουν να ενισχύουν τη συσπείρωση του πληθυσμού γύρω από την υφιστάμενη κυβέρνηση. Εύλογα τίθεται το ερώτημα: πώς θα αντιδράσουν αυτές οι οργανωμένες και ενίοτε ένοπλες κοινωνικές ομάδες σε ένα σενάριο βίαιης αλλαγής καθεστώτος;
Αν και το Ιράν έχει ισχυρή εθνική ταυτότητα και η πλειοψηφία του πληθυσμού είναι περσικής καταγωγής, η χώρα δεν είναι εθνοτικά ομοιογενής. Σύμφωνα με τον Ahmari, σε περίπτωση κατάρρευσης της κεντρικής εξουσίας, εθνοτικές ομάδες όπως οι Κούρδοι, οι Αζέροι και οι Άραβες ενδέχεται να επιδιώξουν την απόσχιση, γεγονός που θα μπορούσε να πυροδοτήσει κύμα βίας και αποσταθεροποίησης. Ένα τέτοιο σενάριο θα οδηγούσε σε επικίνδυνη «βαλκανοποίηση» της περιοχής, με εθνοτικές, θρησκευτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις, και πιθανή εξάπλωση της κρίσης σε γειτονικά κράτη όπως το Ιράκ, η Τουρκία ή το Πακιστάν.
Ο κίνδυνος ισλαμιστικής διείσδυσης και το πυρηνικό πρόγραμμα
Ένα άλλο σοβαρό ενδεχόμενο αφορά την άνοδο εξτρεμιστικών ισλαμιστικών οργανώσεων, όπως το Ισλαμικό Κράτος ή η Αλ Κάιντα, οι οποίες έχουν στο παρελθόν επωφεληθεί από αντίστοιχα κενά εξουσίας σε Συρία, Ιράκ και Λιβύη. Η κατάρρευση του ιρανικού κράτους θα μπορούσε να οδηγήσει στην ανεξέλεγκτη πρόσβαση τέτοιων ομάδων σε ευαίσθητες στρατηγικές υποδομές, συμπεριλαμβανομένου του πυρηνικού προγράμματος της χώρας. Ένα Ιράν χωρίς κυβερνητικό έλεγχο, με ενεργά πυρηνικά προγράμματα και παρουσία εξτρεμιστών, συνιστά ευθεία απειλή για τη διεθνή ασφάλεια.
Ακόμη και στην περίπτωση που οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν εμπλακούν άμεσα σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, εκτιμάται ότι θα αναγκαστούν να διαχειριστούν τις συνέπειες της αποσταθεροποίησης. Η διασφάλιση των πυρηνικών εγκαταστάσεων, η προστασία του Στενού του Ορμούζ –από το οποίο διέρχεται περίπου το 20% των παγκόσμιων πετρελαϊκών μεταφορών– και η αποτροπή εδαφικής διάλυσης του Ιράν απαιτούν στρατιωτική παρουσία. Η πραγματικότητα αυτή, σύμφωνα με τον Ahmari, οδηγεί αναπόφευκτα σε ένα νέο σενάριο μακροχρόνιας αμερικανικής στρατιωτικής εμπλοκής, παρόμοιας με όσα συνέβησαν στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν.
Το Ιράν, σε αντίθεση με το Ιράκ, διαθέτει διαφορετικά πολιτικά, κοινωνικά και γεωπολιτικά χαρακτηριστικά. Η γεωγραφική του έκταση, η πολυπλοκότητα του πληθυσμού, η στρατηγική του θέση και το πυρηνικό του πρόγραμμα καθιστούν κάθε προοπτική στρατιωτικής επέμβασης εξαιρετικά επικίνδυνη. Παρά τις επισημάνσεις ειδικών και την αρνητική εμπειρία των προηγούμενων επεμβάσεων, συνεχίζουν να ακούγονται φωνές υπέρ της βίαιης αλλαγής καθεστώτος. Η ιστορική μνήμη και τα διδάγματα από την αποτυχία του «nation building» στις προηγούμενες περιπτώσεις δείχνουν ότι μια τέτοια επιλογή ενδέχεται να έχει μακροχρόνιες και απρόβλεπτες συνέπειες, τόσο για την περιοχή όσο και για τη διεθνή κοινότητα.
