Φαιντανύλη: Στη βόρεια άκρη του Παρισιού, μακριά από τις μπρασερί και τα μουσεία, συναντά κανείς την πραγματικότητα μιας τραγικής ιστoρίας για το τι συμβαίνει όταν η ανθρωπότητα παραπαίει.
Κάτω από μια σειρά από κόμβους αυτοκινητοδρόμων κοντά στο Porte de la Chapelle, δεκάδες τοξικομανείς περνούν άσκοπα το χρόνο τους σε ένα αυτοσχέδιο κάμπινγκ με σκηνές και σκουπίδια. Δεν υπάρχει καμία ελπίδα εδώ, μόνο η δυσοσμία των περιττωμάτων και η απόγνωση.
Σε μια πρόσφατη επίσκεψη, ο αρθρογράφος των Financial Times ήταν πολύ επιφυλακτικός για να ρωτήσει ποιο δηλητήριο προκάλεσε την καταστροφική πορεία αυτών των κούφιων ψυχών, αλλά η περιοχή είναι ήδη γνωστή ως la colline du crack, ή ο λόφος του κρακ. Κοινωνικοί λειτουργοί έρχονται και φεύγουν. Οι αρχές κατά τα άλλα κάνουν τα στραβά μάτια. Η αστυνομία έχει μετακινήσει τον καταυλισμό όλα αυτά τα χρόνια, προκειμένου να κρατήσει την ταλαιπωρία της ανθρώπινης δυστυχίας μακριά από τις ευγενικές γειτονιές της γαλλικής πρωτεύουσας.
Πολλές πόλεις στην Ευρώπη έχουν θύλακες τέτοιας ανέχειας. Ωστόσο, παρά τη ζημιά που προκαλείται στην κοινωνία από τα ναρκωτικά που συνήθως καταγράφονται στους δρόμους του Παρισιού, του Βερολίνου ή της Βαρσοβίας, κανένα δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτό που προκαλεί η φαιντανύλη, ένα ναρκωτικό που έχει καταστρέψει ολόκληρες περιοχές της Αμερικής.
Όπως μπορεί να επιβεβαιώσει οποιοσδήποτε πρόσφατος επισκέπτης στο κέντρο του Σαν Φρανσίσκο, τα αποτελέσματα αυτού του συνθετικού οπιοειδούς, πολύ πιο ισχυρού ακόμη και από την ηρωίνη, δεν μπορούν να περιοριστούν σε μικρές περιοχές στις παρυφές της πόλης. Ναρκωτικά, παρόμοια της φαιντανύλης, σκοτώνουν σήμερα περίπου 70.000 Αμερικανούς ετησίως, περισσότερους από αυτούς που χάθηκαν στους πολέμους στο Βιετνάμ, το Ιράκ και το Αφγανιστάν μαζί.
Ωστόσο, στην Ευρώπη, αυτός ο τύπος δηλητηρίου δεν απογειώθηκε ποτέ σε πωλήσεις: Πιστεύεται ότι λίγοι περισσότεροι από 200 άνθρωποι κάνουν υπερβολική δόση από αυτό κάθε χρόνο. Σε μεγάλο βαθμό, ως αποτέλεσμα του κενού της φαιντανύλης, η Ευρώπη έχει λιγότερους από το ένα δέκατο των θανάτων από ναρκωτικά σε σχέση με την Αμερική, παρά τον μεγαλύτερο πληθυσμό της. Η καταστροφή που δεν έχει συμβεί είναι ένας ήσυχος θρίαμβος για τη χάραξη πολιτικής όσον αφορά την Ευρώπη. Αλλά οι κυβερνήσεις ανησυχούν ότι αυτό μπορεί να μην ισχύει ακόμη για πολύ. Ήδη, εντείνεται η ανησυχία ότι η επίθεση της φαιντανύλης μπορεί σύντομα να βρει το δρόμο της πέρα από τον Ατλαντικό.
Όμως, γιατί ο εφιάλτης της φαιντανύλης δεν έχει αγγίξει μέχρι τώρα την Ευρώπη, όταν έχει προκαλέσει τέτοια καταστροφή στην Αμερική;
Δεδομένης της προέλευσης του φαρμάκου αφού συντέθηκε στο Βέλγιο το 1959, ως νόμιμο παυσίπονο, θα μπορούσε να αναμενόταν να ανακαλυφθεί πρώτα από τους τοξικομανείς εκεί. Αλλά χρειάστηκε ο χωρίς φραγμούς αμερικανικός καπιταλισμός ώστε να βοηθηθεί να μετατραπεί σε φαινόμενο. Από τη δεκαετία του 1990 και μετά, οι γιατροί εκεί συνταγογραφούσαν παυσίπονα ηθελημένα, με κίνητρα από αδίστακτες φαρμακευτικές εταιρείες.
Μέχρι το 2015 περίπου 227 εκατομμύρια συνταγές για οπιοειδή εκδίδονταν κάθε χρόνο στην Αμερική, περίπου μία για κάθε ενήλικα. Μια τεράστια ομάδα ασθενών που είχαν εθιστεί με τα χάπια σύντομα συνειδητοποίησε ότι ήταν παράνομα διαθέσιμα, κυρίως όταν πια σταμάτησαν να γράφονται οι συνταγές (τα μεξικανικά καρτέλ ήταν πρόθυμα να βοηθήσουν, χρησιμοποιώντας συχνά τα απαραίτητα χημικά από την Κίνα).
Η Ευρώπη, αντίθετα, αντιστάθηκε σε μεγάλο βαθμό, εν μέρει χάρη στην καθολική ιατρική περίθαλψη στην ήπειρο. Σε αντίθεση με τους Αμερικανούς, όσοι πάσχουν από ασθένειες θα μπορούσαν να κάνουν τις διαδικασίες που χρειάζονταν για να ανακουφίσουν τον πόνο τους, αντί να στραφούν σε παυσίπονα για μια γρήγορη λύση. Ο εθισμός που υπήρξε στην Αμερική θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με αντίστοιχα ευρωπαϊκά προγράμματα θεραπείας με υποκατάστατα οπιοειδών.
Δυστυχώς, αυτό μπορεί να μην είναι ωστόσο αρκετό για να κρατήσει την Ευρώπη μακριά από τα θανατηφόρα νύχια της φαιντανύλης.
Οι αρχές έχουν δύο ανησυχίες. Η μία αφορά την ηρωίνη, με την οποία γαντζώνονται συχνότερα οι περίπου 1 εκατομμύριο χρήστες παράνομων οπιοειδών στην Ευρώπη. Σχεδόν όλα τα υλικά που χορηγούνται με ένεση ή ρουθούνισμα στην Ευρώπη προέρχονται από παπαρούνες που καλλιεργούνται στο Αφγανιστάν. Οι Ταλιμπάν, από τότε που επέστρεψαν στην εξουσία, έχουν επιβάλει περικοπές παραγωγής ίσως και 95% φέτος, κάτι που αναμένεται να περιορίσει σοβαρά τη διαθεσιμότητα φθηνής ηρωίνης στην Ευρώπη, το 2024.
Αντιμετωπίζοντας την έλλειψη εφοδιασμού, οι συμμορίες ναρκωτικών αναμένεται είτε να αναμειγνύουν φαιντανύλη στη λίγη ηρωίνη που έχουν, για να της δώσουν επιπλέον ισχύ ή να διακινήσουν το συνθετικό ναρκωτικό στη χονδρική. Μια παρόμοια έλλειψη ηρωίνης μετά την τελευταία καταστολή των Ταλιμπάν στις αρχές της δεκαετίας του 2000 έκανε τη φαιντανύλη να ριζώσει στην Εσθονία, μέχρι στιγμής το μόνο μέρος της Ευρώπης που αντιμετωπίζει μια διαρκή εστία εθισμού. Αυτή η θεωρία αντικατάστασης δοκιμάζεται τώρα στην Ουκρανία, όπου η παροχή ηρωίνης έχει διαταραχθεί από τον πόλεμο, αλλά τα συνθετικά ναρκωτικά παραμένουν σχετικά διαθέσιμα.
Η δεύτερη ανησυχία αφορά στο ότι σε αντίθεση με την κοκαΐνη ή την ηρωίνη, που απαιτούν περίπλοκες διαδικασίες παραγωγής και λαθρεμπορίου, η φαιντανύλη είναι φθηνή στην κατασκευή και στην αποστολή της. Η Europol, το τμήμα επιβολής του νόμου της ΕΕ, έχει προειδοποιήσει ότι τα μεξικανικά καρτέλ συνεργάζονται με εγκληματικά δίκτυα στην Ευρώπη για να επεκτείνουν την αγορά ναρκωτικών, συμπεριλαμβανομένης της φαιντανύλης (τα προβλήματα που έχει αυτή τη στιγμή η Ευρώπη με τα συνθετικά οπιοειδή προκαλούνται σε μεγάλο βαθμό από την κατάχρηση των χαπιών που παρασκευάζονται νόμιμα).
Ο Antony Blinken, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, έχει προειδοποιήσει τους Ευρωπαίους ομολόγους του ότι είτε έχουν ήδη πρόβλημα με φάρμακα που μοιάζουν με φεντανύλη, αλλά δεν το γνωρίζουν ή θα έχουν σύντομα ένα τεράστιο (πρόβλημα). Η μετάβαση από έναν τύπο οπιοειδούς σε έναν άλλο μπορεί να είναι ξαφνική και μη αναστρέψιμη στην περίπτωση της φαιντανύλης, δεδομένων των τεράστιων εσόδων που μπορούν να έχουν οι συμμορίες από αυτήν: Ένα κιλό μπορεί να αποφέρει κέρδη άνω του 1 εκατομμυρίου δολαρίων, πολύ περισσότερο από άλλα φάρμακα.
Επίσης, ορισμένοι παράγοντες που κάποτε πιστευόταν ότι προστάτευαν την Ευρώπη μπορεί να αποδειχθούν φευγαλέοι: Ο Καναδάς έχει κρατικά χρηματοδοτούμενα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης για να ανταγωνιστεί οποιοδήποτε στην Ευρώπη, ωστόσο έχει πέσει και αυτός θύμα της φαιντανύλης.
Οι Ευρωπαίοι έχουν ένα σημαντικό πλεονέκτημα στον αγώνα τους κατά της φαιντανύλης, λέει ο Keith Humphreys, ειδικός στους εθισμούς στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ: Έχουν δει τις καταστροφές που έχουν προκαλέσει τα οπιοειδή στην Αμερική και γνωρίζουν πόσο σημαντικό είναι να κρατάς το τζίνι στο μπουκάλι. Οι ευρωπαϊκές αρχές παρακολουθούν ήδη στενά τα λύματα για ίχνη του ναρκωτικού προκειμένου να εξαλειφθούν άμεσα τυχόν κρούσματα.
Την ίδια στιγμή, στην ευρωπαϊκή ήπειρο οι γιατροί είναι πιο προσεκτικοί σχετικά με τη συνταγογράφηση εθιστικών παυσίπονων χωρίς λόγο. Η θεραπεία του εθισμού στη φεντανύλη είναι επίσης καλύτερα κατανοητή. Επιπλέον, το κράτος πρόνοιας, το οποίο κακολογείται από πολλούς ότι έκανε τις ευρωπαϊκές οικονομίες υποτονικές, αποδεικνύεται ότι έχει πολλά θετικά στοιχεία: Έπαιξε το ρόλο του στο να γλιτώσει τους πολίτες του από τα χειρότερα αποτελέσματα στη ζωή.
Μόνο λίγοι έχουν πέσει ανάμεσα στις ρωγμές, στο Παρίσι και όχι μόνο. Αλλά η διασφάλιση ότι αυτό θα παραμείνει έτσι θα απαιτήσει επαγρύπνηση και σκληρότητα.
Το κολασμένο ναρκωτικό στους δρόμους της Αθήνας
Δύο χιλιοστά γραμμαρίου είναι αρκετά για να σκοτώσουν, καθώς η εισπνοή ή η κατάποση της φαιντανύλης μπορεί να προκαλέσει θάνατο από καταστολή της καρδιάς και των πνευμόνων. Πενήντα φορές ισχυρότερη από την ηρωίνη και 80 φορές από τη μορφίνη, η φαιντανύλη αναπτύχθηκε κι αυτή αρχικά ως αναλγητικό, ωστόσο πλέον χαρακτηρίζεται ως ένα πανίσχυρο συνθετικό οπιοειδές το οποίο έχει ήδη «πλημμυρίσει» την αγορά των σκληρών ναρκωτικών στις ΗΠΑ, «απειλεί» να το κάνει στην Ευρώπη, ενώ πλέον εντοπίζεται και στην Ελλάδα.
Πρόκειται για ένα τόσο ισχυρό συνθετικό οπιοειδές, το οποίο σύμφωνα με έρευνα του καθηγητή Λιούις Νέλσον του Πανεπιστημίου Ράτγκερς του Νιου Τζέρσι, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ακόμη και για μαζική δηλητηρίαση. Θα χρειαζόταν μάλιστα μία ποσότητα που θα χωρούσε ακόμη και σε ένα κουταλάκι του γλυκού.
«Αυτά δεν είναι πλέον “ναρκωτικά του δρόμου”. Είναι δηλητήριο», είχε δηλώσει ο Τζον Ταβολάτσι, διευθύνων σύμβουλος ενός κέντρου απεξάρτησης από τα ναρκωτικά στη Νέα Υόρκη.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά, η χρήση φαιντανύλης και άλλων συνθετικών οπιοειδών ενδέχεται να γίνεται ολοένα και πιο συχνή σε ορισμένες περιοχές. Ωστόσο, επί του παρόντος, η διαθεσιμότητα και η έκταση της χρήσης τους φαίνεται να είναι σε χαμηλά επίπεδα, ενώ επιπλέον περιορίζεται κυρίως σε ορισμένες χώρες της Βόρειας Ευρώπης και της Βαλτικής (κυρίως στην Εσθονία). Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του το ΕΚΤΕΠΝ, το 2021 καταγράφηκαν περίπου 140 θάνατοι που σχετίζονταν με τη φαιντανύλη στην Ευρώπη.
Την ώρα όμως που η Ευρώπη προετοιμάζεται για μια ενδεχόμενη κρίση φαιντανύλης το προσεχές διάστημα, στην Ελλάδα ήδη παρατηρείται μία σταθερά αυξανόμενη παρουσία της ουσίας.
Σταθερή η παρουσία της φαιντανύλης στις «πιάτσες» της Αθήνας
Οπως επισημαίνει ο Τάσος Σμετόπουλος, συντονιστής δράσεων δρόμου και ιδρυτής του μη κερδοσκοπικού οργανισμού STEPS, που δραστηριοποιείται στην Αθήνα και διενεργεί ελέγχους για την ανίχνευση φαιντανύλης στις «πιάτσες» της πρωτεύουσας εδώ και περίπου δύο χρόνια, η ουσία δεν ανιχνεύεται μόνη της, αλλά σε αυτό που ονομάζουμε «συνθετική μορφή ηρωίνης».
«Το 2022, τον πρώτο δηλαδή χρόνο διενέργειας rapid tests στις “πιάτσες” της πρωτεύουσας, στους 20 ελέγχους ανιχνεύθηκαν τέσσερα θετικά τεστ στη συγκεκριμένη ουσία. Ωστόσο, από τις αρχές του έτους, η ουσία έχει ανιχνευθεί σε όλα τα τεστ που έχουν διενεργηθεί, γεγονός που σημαίνει πως έχει σταθερή παρουσία», επισημαίνει ο κ. Σμετόπουλος.
Σχετικά με το προφίλ των χρηστών, ο ίδιος επισημαίνει πως χρήση οπιοειδών δεν κάνουν μόνο οι «τοξικοεξαρτημένοι των δρόμων», αλλά και οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, που παρουσιάζουν παθολογικά ζητήματα και ψάχνουν μία φθηνή και άμεση λύση προκειμένου να απαλύνουν τον πόνο τους, γεγονός που καταδεικνύει αδυναμία της πολιτείας στην παροχή φροντίδας και κατάλληλης αγωγής αυτών των ανθρώπων.
Αύξηση κατασχέσεων
Παρότι κατασχέσεις φαιντανύλης καταγράφονται στην Ελλάδα από το 2018, κυρίως με τη μορφή διαδερμικού εμπλάστρου, το 2023 υπήρξε ιδιαίτερη αύξηση στην ποσότητα της φαιντανύλης που κατασχέθηκε στη χώρα μας, όπως προκυπτει από τα στοιχεία του ΕΚΤΕΠΝ.
Οσον αφορά τους θανάτους που καταγράφονται στην Ελλάδα από υπερβολική δόση, η φαιντανύλη έχει εντοπιστεί σε ελάχιστο αριθμό (1-3 ετησίως από το 2020), στοιχείο όμως που θα πρέπει να ερμηνεύεται με προσοχή, δεδομένων μεθοδολογικών περιορισμών που υπάρχουν στην καταγραφή των ουσιών που εμπλέκονται σε περιπτώσεις θανάτων από υπερβολική δόση.
«Κινούμενη βόμβα»
Η παρουσία της φαιντανύλης στις αθηναϊκές «πιάτσες» αποδεικνύει τη συνεχή επικράτηση των συνθετικών ναρκωτικών έναντι της ηρωίνης.
«Πλέον στην αγορά κυκλοφορούν κυρίως ναρκωτικές ουσίες εργαστηρίου, διότι έχουν πολύ χαμηλότεριο κόστος, πολύ μικρότερο ρίσκο διακίνησης και κατ’ επέκταση πολύ μεγαλύτερο κέρδος. Ωστόσο η επικράτησή τους αποτελεί μία “κινούμενη βόμβα”, καθώς οι συγκεκριμένες ουσίες είναι πολύ πιο επικίνδυνες από όσες γνωρίζουμε», σημειώνει ο κ. Σμετόπουλος.
Οι λόγοι που χαρακτηρίζονται υψηλής επικινδυνότητας είναι αρκετοί. Αρχικά τα συνθετικά ναρκωτικά κατασκευάζονται ως επί το πλείστον σε αυτοσχέδια εργαστήρια, με αποτέλεσμα να μην είναι γνωστό επακριβώς ποιες ουσίες χρησιμοποιούνται και σε τι δόσεις, ενώ έχει παρατηρηθεί –ειδικά τον τελευταίο χρόνο– πως οι ουσίες είναι εντελώς καινούργιες, με αποτέλεσμα να μη γνωρίζουν οι χρήστες ούτε τι αγοράζουν ούτε τι επιπτώσεις θα έχουν στο σώμα τους και στην υγεία τους.
«Παλαιότερα με τη χρήση ηρωίνης ο κίνδυνος ήταν ανάλογος του πόσο καθαρή θα ήταν η παρτίδα. Πλέον όμως τα ρίσκα είναι πολλά και άγνωστα. Βλέπουμε πως οι άνθρωποι που κάνουν εκτεταμένη χρήση συνθετικών ναρκωτικών ουσιών εμφανίζουν πληγές και μολύνσεις στο σώμα τους, τις οποίες δεν μπορούμε να εξηγήσουμε. Είναι εμφανές δηλαδή πως οι νέες ουσίες που δημιουργούνται στα εργαστήρια προκαλούν προβλήματα που δεν είχαμε αντιμετωπίσει ξανά», τονίζει ο ίδιος.
Πάντως, σύμφωνα με τον κ. Σμετόπουλο, το ανησυχητικό δεν είναι αν θα έρθει η φαιντανύλη στην Ευρώπη –καθώς ήδη έχει έρθει–, αλλά αν θα γίνεται καθαρή χρήση της (χωρίς πρόσμειξη με άλλες ουσίες), όπως συμβαίνει στην Αμερική.
«Οπως αναφέραμε, η φαιντανύλη ανιχνεύεται σε χάπια σε συνδυασμό με άλλες ναρκωτικές ουσίες. Αν όμως διακινηθεί μόνη της, τότε οι συνέπειες θα είναι καταστροφικές. Δεδομένου πως η καθαρή φαιντανύλη είναι 50 φορές πιο ισχυρή από την ηρωίνη, η αύξηση των θανάτων σε μια τέτοια περίπτωση είναι μονόδρομος», καταλήγει ο ίδιος.
Πώς φτάνει στην Ευρώπη
Το γεγονός όμως πως η Ευρώπη «κρούει τον κώδωνα» του κινδύνου για πιθανή αύξηση στην κυκλοφορία συνθετικών οπιοειδών εντός των ευρωπαϊκών συνόρων δεν είναι σύμπτωση.
Ενας παράγοντας που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι η παραγωγή συνθετικών ναρκωτικών εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ηδη η Γαλλία ανέφερε την εξάρθρωση ενός εργαστηρίου μικρής κλίμακας για την παραγωγή φαιντανύλης, ενώ έχουν αναφερθεί κατασχέσεις ουσιών με φαιντανύλη και στις Κάτω Χώρες. Μεγάλο πρόβλημα με τη συγκεκριμένη ουσία έχει και η Εσθονία, καθώς έχει πλέον κυριαρχήσει στην αγορά των ναρκωτικών.
Πρώτος βασικός λόγος ωστόσο είναι η απαγόρευση της καλλιέργειας οπιούχου παπαρούνας από τους Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, με αποτέλεσμα τα πρώτα στοιχεία να δείχνουν πιθανή σημαντική μείωση τόσο της παραγωγής οπίου όσο και της παραγωγής μεθαμφεταμίνης.
Σύμφωνα με πηγές του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA) που σχολίασαν τις εξελίξεις, «η Ευρώπη θα πρέπει να είναι προετοιμασμένη να ανταποκριθεί σε τυχόν επιπτώσεις μιας πιθανής μείωσης της διαθεσιμότητας ηρωίνης από το 2024 και μετά. Ωστόσο, μία πιθανή συνέπεια αυτού θα μπορούσε να είναι η αυξημένη ζήτηση για τα οπιοειδή, όπου ανήκει και η φαιντανύλη».
Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας επισημαίνει πως, σε περίπτωση που παρατηρηθούν αλλαγές, ενδέχεται να χρειαστεί η θέσπιση πιο ισχυρών μέτρων επιβολής για τον περιορισμό διακίνισης συνθετικών οπιοειδών…
