Η πίστη στη δημοσιογραφία του «ιερού» τύπου έχει αρχίσει να καταρρέει. Για δεκαετίες, οι δυτικές κοινωνίες πίστεψαν με σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια ότι οργανισμοί όπως το BBC, οι New York Times ή η Le Monde είναι οι άγρυπνοι φρουροί της αλήθειας, το τελευταίο ανάχωμα απέναντι στη «λαϊκιστική παραπληροφόρηση» και τις «θεωρίες συνωμοσίας». Η αποκάλυψη, όμως, ότι το BBC παραποίησε την ομιλία του Ντόναλντ Τραμπ της 6ης Ιανουαρίου 2021, αφαιρώντας τη φράση όπου καλούσε ρητά σε «ειρηνική και πατριωτική διαμαρτυρία», ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα δημοσιογραφικό ατόπημα. Ήταν μια συνειδητή πράξη παραπληροφόρησης, μια επιβεβαίωση πως η προπαγάνδα του 21ου αιώνα δεν φορά στρατιωτικές στολές ούτε φωνάζει από μεγάφωνα – φοράει γραβάτα, έχει λογότυπο και “εγκυρότητα”.
Η πράξη αυτή δεν ήταν ένα «λάθος παραγωγής» ή μια «παρεξήγηση στο μοντάζ». Ήταν μια πράξη πολιτικής μηχανικής. Ένα επιμελώς κομμένο και ραμμένο κομμάτι αφήγησης, σχεδιασμένο να στηρίξει το σενάριο της «εξέγερσης» και της «απειλής για τη δημοκρατία», ώστε να δικαιολογηθούν συλλήψεις, λογοκρισίες, εκκαθαρίσεις λογαριασμών στα κοινωνικά δίκτυα και τελικά η επιβολή μιας νέας πολιτικής κανονικότητας στη Δύση. Δεν υπάρχει τίποτα πιο επικίνδυνο από την παραποίηση της αλήθειας από εκείνους που εμφανίζονται ως θεματοφύλακές της. Γιατί τότε δεν έχουμε απλώς ψέμα – έχουμε εξουσία.
Η σύγχρονη προπαγάνδα δεν λειτουργεί με ωμά ψεύδη. Είναι, όπως θα έλεγε ο Όργουελ, η τέχνη του ημιψεύδους. Ένα χαλί από αποσπάσματα, αποσιωπήσεις και συναισθηματικές εικόνες που δημιουργούν την ψευδαίσθηση της αλήθειας. Το μοντάζ αντικαθιστά την έρευνα, το συναίσθημα υποκαθιστά τη λογική και το αφήγημα γίνεται ισχυρότερο από τα γεγονότα. Αυτή είναι η δύναμη των «σοβαρών» ΜΜΕ: η ικανότητά τους να μεταμορφώνουν την πραγματικότητα σε θεσμική αλήθεια.
Και αυτό ακριβώς είναι που κάνει το ρεζιλίκι του BBC τόσο ηχηρό. Γιατί όσοι εδώ και χρόνια τολμούσαν να πουν ότι τα ΜΜΕ χειραγωγούνται, ότι οι δημοσιογραφικοί κολοσσοί υπηρετούν συγκεκριμένα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα, αντιμετωπίζονταν ως “ψεκασμένοι”. Οι άνθρωποι που έλεγαν πως «όλα τα μέσα είναι κατευθυνόμενα» λοιδορούνταν ως συνωμοσιολόγοι, θύματα του ίντερνετ. Τώρα, όμως, η πραγματικότητα ήρθε να τους δικαιώσει. Όχι γιατί έχουν πάντα δίκιο, αλλά γιατί το ένστικτό τους αποδείχθηκε ορθό: η ενημέρωση δεν είναι πια ουδέτερη, ούτε ελεύθερη. Είναι ένα εργαλείο ισχύος, προσαρμοσμένο στις ανάγκες του εκάστοτε αφεντικού.
Αν αυτό μπορεί να συμβεί στο BBC —τον πιο πλούσιο, θεσμικά προστατευμένο και επιφανή οργανισμό ενημέρωσης του κόσμου— τότε τι συμβαίνει στις χώρες που τα ΜΜΕ ζουν από κρατικές επιδοτήσεις, απευθείας αναθέσεις και «πακέτα Πέτσα»; Τι σημαίνει “αντικειμενικότητα” όταν τα κανάλια, οι εφημερίδες και τα portals στηρίζονται σε διαφημίσεις υπουργείων και τραπεζών; Η Ελλάδα είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του δυτικού μοντέλου παραπληροφόρησης σε μινιατούρα. Εδώ, τα δελτία ειδήσεων λειτουργούν ως προέκταση των κυβερνητικών ανακοινώσεων. Οι «σοβαροί» δημοσιογράφοι είναι εκείνοι που επιλέγουν ποια σκάνδαλα θα αποσιωπηθούν και ποια θα παρουσιαστούν ως “λάθος επικοινωνίας”.
Από τα Μνημόνια μέχρι την πανδημία, από το έγκλημα των Τεμπών και τον Προσωπικό Αριθμό μέχρι τις υποκλοπές και τη Novartis, η μέθοδος είναι σταθερή: όποιος αμφισβητεί το επίσημο αφήγημα είναι “επικίνδυνος”, “λαϊκιστής”, “ακροδεξιός” ή “ψεκασμένος”. Κάθε φωνή που δεν εντάσσεται στη γραμμή της εξουσίας απομονώνεται, γελοιοποιείται ή φιμώνεται. Η “σοβαρότητα” δεν σημαίνει πια αξιοπιστία, αλλά υποταγή.
Το πιο τραγικό είναι ότι αυτή η κατάσταση δεν προκαλεί πια έκπληξη. Ο πολίτης έχει συνηθίσει την παραπληροφόρηση, την έχει ενσωματώσει ως φυσικό μέρος της ζωής του. Όταν βλέπει την αλήθεια να λογοκρίνεται, δεν αγανακτεί — κουράζεται. Και η κόπωση αυτή είναι το μεγαλύτερο επίτευγμα των νέων μηχανισμών εξουσίας: μια κοινωνία που δεν πιστεύει πια σε τίποτα, που θεωρεί πως “όλοι τα ίδια είναι”, είναι εύκολο να χειραγωγηθεί.
Όμως το ρήγμα που άνοιξε το BBC είναι βαθύτερο απ’ όσο νομίζουν. Γιατί αποκαλύπτει πως η κρίση εμπιστοσύνης απέναντι στα μέσα δεν είναι υπόθεση “λαϊκιστών”, αλλά κοινή λογική. Ο πολίτης που αρχίζει να αμφιβάλλει για την «ιερότητα» των μεγάλων οργανισμών ενημέρωσης κάνει το πρώτο βήμα προς την απελευθέρωση της κρίσης του. Κι εκεί βρίσκεται η πραγματική απειλή για το σύστημα.
Όσοι λοιπόν ειρωνεύονταν τους “ψεκασμένους”, τώρα βλέπουν το “σοβαρό” BBC να κάνει ό,τι εκείνοι κατήγγειλαν: να αλλοιώνει την πραγματικότητα για να εξυπηρετήσει μια πολιτική γραμμή. Η μάσκα της αμεροληψίας έπεσε. Και μαζί της, κατέρρευσε μια ολόκληρη ηθική υπεροψία, που για δεκαετίες επέβαλε ποιος έχει δικαίωμα να μιλά και ποιος όχι.
Η ειρωνεία της ιστορίας είναι πως, τελικά, εκείνοι που χλευάστηκαν ως “ψεκασμένοι” είχαν απλώς διατηρήσει το πιο σπάνιο πολιτικό ένστικτο της εποχής: την καχυποψία απέναντι στην εξουσία. Γιατί όποιος ελέγχει την πληροφορία, ελέγχει τη συνείδηση. Κι όταν η ενημέρωση μετατρέπεται σε εργαλείο προπαγάνδας, τότε το ψέμα δεν είναι πια λάθος — είναι σύστημα.
Και στο τέλος, όπως πάντα, ο «ψεκασμένος» αποδεικνύεται ο μόνος νηφάλιος μέσα στην παράνοια.
